metropolis m

Glanzende lippen die oplichten in het donker, albasten lichaamsdelen versteend in een zwarte lava-achtige massa, conceptuele foto’s van een stuk kauwgom, uitdagende buiken, analytische tekeningen en hoofden die samengesmolten zijn op een tapijt van steentjes… De sculpturen van de Poolse Alina Szapocznikow (1926-1973) hangen aan de muur, liggen op de grond en doemen op uit de schemering. De tentoonstelling Sculpture Undone, 1955-1972 in het Brusselse WIELS is haar eerste retrospectief buiten Polen. De tentoonstelling laat zo’n honderd kunstwerken in verschillende media zien, toont archiefdocumenten en enkele documentaires, en zet Szapocznikow bovenal neer als beeldhouwer. Ze wordt gepresenteerd als een experimentele, vrouwelijke kunstenaar, wier sculpturen vreemd, onafgemaakt en toch ook bekend ogen, gefixeerd in hun eigen materialiteit.

Sinds enkele jaren groeit de interesse in het werk van Szapocznikow. Dit heeft te maken met de universele thematiek van haar werk, een toenemende zichtbaarheid van kunst uit het voormalige Oostblok, en uiteraard haar aanwezigheid op documenta 12 in 2007. Een belangrijke rol speelt ook het recent geopende Museum of Modern Art in Warschau en de indrukwekkende hoeveelheid kunsthistorisch onderzoek dat in Polen is verricht.

De tentoonstellingsruimte in WIELS staat vol met de gefragmenteerde, bizarre en tegelijkertijd verleidelijke sculpturale vormen. Het ordeningsprincipe van de tentoonstelling is chronologisch, maar ook subtiele formele relaties tussen de objecten spelen een rol. Interessant is dat het tentoonstellingsontwerp nauwelijks zichtbaar is. Het zorgt weliswaar voor de ruimtelijke en thematische indeling, maar het ritme van de tentoonstelling wordt bepaald door Szapocznikows sculpturen – zij staan in het middelpunt van de aandacht.

Het beeld Illuminated Woman (1966-67), met rood oplichtende borsten, nodigt de bezoeker uit om de donkere ruimte aan het einde van de tweede verdieping te betreden: een zaal gevuld met Szapocznikows beroemde lampen van glimmende lippen. Op een van de muren wordt een film geprojecteerd over de totstandkoming van haar kunstwerken. Lippen en borsten zijn elementen die terugkomen in bijna al het beeldhouwwerk, maar het licht dat deze beelden uitstralen scheidt ze van de overige sculpturen. Juist de delen van het menselijk lichaam die over het algemeen opgevat worden als sensueel en erotisch zijn, worden hier buiten hun evidente culturele context geplaatst. Dit betekent echter niet dat de lippen en de borsten contextloos zijn geworden. De sculpturen worden in een groep gepresenteerd en deze collectiviteit creëert een nieuw kader waarin zij zichtbaarheid verkrijgen. Deze verzameling van lichtgevende lichaamsdelen is een van de visueel meest indrukwekkende momenten in de tentoonstelling. De rest is subtieler, genuanceerder.

Op sommige foto’s die gemaakt zijn in Szapocznikows atelier glimlacht de kunstenaar en richt zij haar blik op de camera. Ze poseert met haar sculpturen (vaak afgietsels van haar eigen lichaam) en trekt ze aan, alsof het kledingstukken zijn. De foto’s, die in de tentoonstellingscatalogus zijn opgenomen, tonen een verbinding, ja zelfs onderlinge afhankelijkheid tussen het beeldhouwwerk en het lichaam. Ze suggereren dat het werk afhankelijk is van het sociaal en politiek onbestendige lichaam van een vrouwelijke kunstenaar. De materialiteit van de sculptuur valt samen met de materialiteit van het lichaam. Zo is materialiteit altijd meervoudig en betrekkelijk. Deze onderlinge afhankelijkheid problematiseert de opvatting van menselijke subjectiviteit en van het kunstwerk, dat, zeker in de tijd van het ontstaan van het werk, ingegeven is door een geloof in autonomie en individualiteit. De tentoonstelling in WIELS voelt als een verzameling van culturele overblijfselen en ideeën, van spookachtige en onbestendige vormen die tussen en samen met andere vormen bestaan, en er soms inbreuk in doen: een buik rust op een andere buik, sigaretten zijn uitgedrukt in boter en mensenhoofden zijn geperst in een vorm van polyester hars.

Nguyen Vu Thuc Linh is student Cultural Analysis aan de Universiteit van Amsterdam

Vertaald uit het Engels door Anne Ruygt