metropolis m

Natuurlijk proeft Alexander Dumbadze in zijn onlangs verschenen boek Bas Jan Ader, Death is Elsewhere voorzichtig van de mogelijkheid dat de verdwijning van Bas Jan Ader tijdens zijn zeiltocht van Amerika naar Europa een geaccepteerd risico was.

Geen morsige zelfmoord, maar de ultieme overgave aan natuurkrachten, met als onderdeel daarvan het accepteren van de kans op falen. Maar hij gelooft, in het kielzog van mensen die de kunstenaar goed kenden, dat Ader, zeilend van Amerika, wel degelijk van plan was om gewoon keurig aan te meren in Falmouth, Engeland. Niet in het minst omdat deze reis in 1975 onderdeel had moeten worden van het drieluik In Search of the Miraculous, dat vervolgens zou worden getoond in het Groninger Museum.

Bekend is dat hij nooit aankwam en dat zijn bootje een jaar na zijn vertrek werd gevonden, ondersteboven dobberend in zee bij Ierland, zonder spoor van Ader zelf. Zijn verdwijning op zee voedde een mythe; er is een onverminderde belangstelling voor zijn kleine oeuvre, opgebouwd in krap tien jaar. Het leven en werk van Ader worden gekenmerkt door een even vertwijfelde als stellige zoektocht naar de betekenis van falen (c.q. vallen).

Dumbadze wijst erop dat de kunstenaar zich weliswaar overgaf aan grotere krachten, maar die ook wist te controleren. In Fall 1, Los Angeles geeft de kunstenaar zich over aan de zwaartekracht, liggend op het dak van zijn huis in Claremont, Los Angeles. Ader zoekt het moment op met voorbedachte rade. Het romantische beeld van de kunstenaar als speelbal van het universum klopt in die zin niet helemaal. Hij is net zo goed de regisseur van zijn eigen noodlot.

De romantiek die om Bas Jan Ader hangt wordt zo genuanceerd tot een complex ideeënkunstwerk met een rationele kant. Jan Verwoert stipte dit al tussen neus en lippen door aan in zijn boek In search of the Miraculous uit 2006, maar liet het er verder bij zitten. Verwoert wil Ader duiden als een romantisch kunstenaar die wel degelijk tot de conceptuele kunstenaars van zijn tijd behoort. Dat deed hij zonder al te veel nadruk op het persoonlijke leven van de kunstenaar.

Dumbadze schetst een kunstenaarsbestaan vol twijfels. Zijn werk raakt aan dat van tijdgenoten en bevriende kunstenaars in het Los Angeles van de jaren zestig en zeventig. Maar vaak genoeg bleef het ongrijpbaar. Hij liet zich tegenover derden bijvoorbeeld niet graag uit over het hoe en waarom van zijn werk. De auteur sprak ook uitgebreid met Mary Sue Ader Andersen, de weduwe van Ader, en verwerkte tientallen van haar anekdotes. Tevens maakte hij gebruik van het archief van Aders biograaf, de galeriehouder Paul Andriesse. Dat maakt dat de zoekende en complexe mens Ader dichterbij komt.

Er was een periode waarin Ader speculeerde op de markt. Elke dag ging hij naar een kantoortje, waar hij belde met beurshandelaren. Hij zag het als een kunstwerk. Maar een bevriende kunstenaar die tijdens een diner eens vroeg of kunst nog wel kunst is als niemand anders er kennis van kan nemen, kreeg geen antwoord of uitleg. Die fluïde scheidslijn tussen kunst en leven, het beeld van een kunstenaar die samenvalt met zijn werk, is belangrijk voor de waardering van Ader. En voor het idee dat een avontuurlijke, amper gedocumenteerde zeiltocht net zo belangrijk kan zijn als de wel vastgelegde tocht door nachtelijk Los Angeles in het eerste deel van In Search of the Miraculous. Ader en zijn vrouw reden door de stad, op zoek naar geschikte locaties. Zijn vrouw fotografeerde de kunstenaar als een onderzoekende en dolende geest. De fotoreeks eindigt met Ader aan zee. Daar staat hij als de monnik van Friedrich, bedachtzaam kijkend naar de horizon.

Dumbadze laat het beeld van Ader als een romanticus in het hart van de conceptuele storm van begin jaren zeventig overeind, maar benadrukt zijn worsteling met de mate waarin kunst bestaat uit de representatie van een gebeurtenis. In de catalogus bij Aders tentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen in 2006 wordt een tendens gesignaleerd waarbij het formele kunsthistorisch kader wordt losgelaten, en meer de nadruk wordt gelegd op het tragische persoonlijke leven van Bas Jan Ader. Het blijkt een aankondiging van Death is Elsewhere.

Het boek vindt een mooi evenwicht tussen het persoonlijke, zonder goedkope sensatiezucht, en het kunsthistorische. En soms, zeker als Dumbadze inzoomt op de voorbereidingen van de zeiltocht, leest het ook als een spannend jongensboek.

Machteld Leij is kunsthistoricus en kunstcriticus

Alexander Dumbadze, Bas Jan Ader, Death is Elsewhere, Chicago en Londen, 2013, Engels, hardcover, 208 pag. ISBN 9780226038537. € 25,99