Betrokken document
De camera concentreert zich op de keel waarin zojuist de scheermesjes zijn verdwenen. De adamsappel beweegt op minimale afstand van de lens. Je lijkt het schrapend slikken te kunnen horen. Het shot duurt eindeloos als je het vergelijkt met de andere beelden waaruit de video is gemaakt. De camera lijkt ‘in te slapen’. In een mengeling van afgrijzen en verwondering blijft hij voor de messenetende tovenaar net iets langer dan gewoonlijk stil staan. Le Magicien (18 min, 2003) is de enige video in A Life Full Of Holes. The Strait Project, een tentoonstelling in Witte de With, met verder foto’s van Yto Barrada (1971). Sinds 1998 legt Barrada het leven vast in Tanger, de Marokkaanse kuststad die door een strook van vijftien kilometer water wordt gescheiden van het Iberische schiereiland. De lucht is er zwanger van wensen en verlangens naar een leven ‘elders’. Spanje, dat vanuit Tanger zichtbaar is, lokt. Ieder jaar wagen honderden mensen de oversteek. Maar de overkant is een fata morgana. De nabijheid van een nieuwe toekomst blijkt een illusie en tallozen vinden de verdrinkingsdood. De Strait, zoals de Straat van Gibraltar wordt genoemd (het woord betekent in het Arabisch en in het Frans zowel engte als verdriet), blijkt naast een metonymische belofte op een à venir een onneembare burcht en fysiek obstakel te zijn.
Een vrouw staart wat dromerig voor zich uit, haar handen liggen in haar schoot gevouwen. Ze is scherp, schuin van voren weergegeven. In haar eentje beslaat ze de volledige linkerhelft van het beeld. Rechts van haar zijn, op een tweede plan en iets vager dan zij, de zwarte gaten van twee deuropeningen te zien. Uit een van beide komt achteloos een vrouw aangelopen die naar de andere dame kijkt. De foto heet Dame pipi (2001). Boven de deuren doemt het bekende mannetjes- en vrouwtjesteken op. De zittende droomster moet de toiletjuffrouw zijn. De foto is karakteristiek voor meer beelden die Barrada van de inwoners van Tanger maakte. Je ziet weggedraaide hoofden, dromerige ogen die kijken naar een punt buiten beeld. Barrada’s kadrering zit hun dromen echter niet in de weg. Zij snijdt hun blik niet af maar ‘vangt’ deze eerder. Haar beelden vormen het verlengde van hun fantasma of mentale innerlijk. Liever waren zij daar, aan de andere kant van de Strait, waar het leven hen meer te bieden heeft. De onscherpte waarin Barrada de setting hult, verbeeldt deze ontheemding. Haar personen worden personages in een toneel dat niet door hen zelf gekozen is. Het is dit decor dat Barrada vervolgens in andere beelden voor je uitspelt.
Terrain vague(1999) toont een verdord grasveld met een eenzame palmboom. Op het veldje grazen ongeschoren schapen in de brandende zon tegen de achtergrond van een armoedig grijs flatgebouw. Een foto van de Baai van Tanger (2002) bied je vanuit de verte een breed zicht op de stad. Dit is een panorama, een ansichtkaart. En wat zeker niet mag ontbreken is een heuse luchtopname van de Straat van Gibraltar (2003), aanleiding en onderwerp van Barrada’s project. Deze foto’s laten niets aan de verbeelding over. Het zijn keurige plaatjes, haarscherp in al hun facetten, die eerder illustratief of informatief zijn. Beurtelings ben je toerist op afstand en voyeur. En Barrada lijkt zich daarvan bewust te zijn, zoals blijkt uit een foto als Papier peint (2001) waar we voor een kitscherig behang staan dat bij de hoeken is afgebladderd. Meer dan over de woning, zegt dit behang iets over het idyllische tafereeltje dat erop is afgebeeld: ook deze pastorale houdt op te bestaan.
A Life Full of Holes. The Strait Project wil al die onvertelde verhalen en mentale beelden van de inwoners van Tanger zichtbaar maken. Haar foto’s hebben een matte textuur waardoor je ogen niet afketsen tegen een glanzend foto-oppervlak. Zij zijn vierkant van formaat. Moeiteloos dring je door tot dat waarover ‘zij’ hun mond houden. Barrada’s drang te vertellen wat iedereen verzwijgt kent geen limiet. Tegelijkertijd is de Strait Barrada’s verhaal: in Tanger staat haar ouderlijk huis. De stad behoudt ondanks Barrada’s eigen vertrek zijn aantrekkingskracht. Haar liefde voor Tanger blijft onbetwist. Dit maakt dat haar foto’s de trieste beladenheid hebben van de Tangierse dromen en een stille intimiteit die Barrada grijpt, want begrijpt. De uitgebreide ondertitels en bijschriften ontkrachten soms haar beelden en ontnemen hen hun vanzelfsprekendheid. Uit het onverhuld inzoomen op de keel van de slikkende magiër klinkt meer dan Barrada’s verbijstering. Haar camera is dwingend genoeg.
De pijn van de personen is echter aan haar foto’s inherent. Deze hoeft zij niet te controleren. In haar composities sluipt een ongeloof, verdriet en de ademnood waarvan de Strait de betekenis draagt. Door de manier waarop zij haar beelden toont wordt A Life Full of Holes. The Strait Project een pijnlijk vlijmscherp, betrokken en persoonlijk document.
Yto Barrada, A Life Full Of Holes. The Strait Project.
Witte de With, Rotterdam
26 juni tot en met 22 augustus 2004
Ilse van Rijn
is kunsthistoricus