Brandende kwesties
Als een bepaald onderwerp eenmaal de status van brandende kwesties heeft bereikt, kan het erg moeilijk zijn om het gewoon te negeren. Al maanden bestoken de diverse Nederlandse media hun publiek met de vraag Hóe Veilig is Jouw Buurt? De kwestie wordt je ook persoonlijk voorgelegd in een telefonische enquête van de plaatselijke politie. Bezoek een willekeurig cultureel evenement rond ICT en je kunt er zeker van zijn dat het onderwerp open source software ter sprake zal komen. Sinds afgelopen jaar liggen de boekhandels vol met boeken over Islam. En niet alleen dat: Islam in de bioscoop, Islam in goed- en minder goedbedoelende tijdschriften, Islam tijdens een praatje in de koffiepauze.Van brandende kwesties gaat een ongekende aantrekkingskracht uit. Ergens gebeurt iets, en vervolgens laat iedereen de dingen waarmee men bezig was voor wat ze zijn, en stort men zich vol overgave op het nieuwe, nu daadwerkelijk relevante, verschijnsel. Het roept de vraag op of er zoiets bestaat als de tirannie van de issues.
De onweerstaanbare verleiding die van hedendaagse kwesties uitgaat, de hardnekkigheid waarmee ze zich aan ons opdringen en overal media, gesprekken en bezigheden binnendringen, suggereert dat ze een ongekende macht hebben. Vooral de afgelopen tijd springt het in het oog: er is wat de kwesties betreft een wisseling van de wacht gaande, de ene in, de andere uit. Waar is Het Milieu gebleven, Het Zinloos Geweld, demulticulturele samenleving, Joegoslavië, de global village? Het heeft er alles van weg dat er een onweerlegbare logica aan het werk is, die verschijnselen van de ene op de andere dag hun urgentie en relevantie kan doen verliezen. Een nieuwe kwestie verschijnt op het toneel, en binnen no time is het een fait accompli geworden. Bij een kwestie die niet alleen brandend is, maar explosief, blijkt dat het duidelijkst. Tijdens het uitbreken van de oorlog tegen Irak richtten de meest uiteenlopende instanties, van de Amsterdamse beurs tot een lokale antiglobaliseringsgroepering, hun dagen erop in, en lieten de andere kwesties varen, als kinderen die plotseling hun interesse in hun oude speelgoed hebben verloren.
De invloed van brandende kwesties reikt bovendien ongekend ver. De issues bepalen niet alleen waarmee een journalist of beleidsmedewerker zijn openstaande Word-document zal gaan vullen, dat zou nog te overzien zijn. Ze werken door in de meest microscopische details van het dagelijkse en minder alledaagse leven. Toen Amerikaanse troepen op het punt stonden om Irak te bombarderen, zaten mensen op duizenden plaatsen met vragen als: hoeveel extra hulp is er vannacht nodig in deze psychiatrische instelling, zal het vliegtuig vertrekken, gaat de voetbalwedstrijd tegen die Egyptische club nog wel door, welk cultureel initiatief verdient nu onze aandacht? Wat mensen doen en laten hangt af van de aangrijpingspunten die ze bij huidige kwesties vinden, of die hen worden opgedrongen.
De meest voor de hand liggende verklaring voor de opkomst en teloorgang van issues: een wisseling van de wacht in machtige posities, volstaat niet. Het is niet zo dat machthebbers eenvoudigweg bepalen welke kwesties bovenaan de lijst komen te staan. Het is net zo goed andersom: machthebbers worden aan de macht geholpen door de kwesties. Dankzij ‘veiligheid’, dankzij ‘immigratie’, zitten we in Nederland nu met een onbeholpen christen, Balkenende, als premier opgescheept. George Bush heeft zijn macht te danken aan 11 september. De rise and fall van issues is een veel geniepiger, een veel mysterieuzer verschijnsel. Wie en wat bepalen precies welke voorvallen als exemplarisch gezien worden, wat wanneer in de aandacht komt?
Ook zonder exacte analyse van het in elkaar grijpen van gebeurtenissen en de beslissingen die genomen worden waardoor een kwestie ontstaat, is het al duidelijk dat het hier om een bijzonder wijdvertakt proces gaat. De opwinding die een bepaald onderwerp op een gegeven plek omgeeft, is bijna altijd mede het product van de activiteiten van een hele industrie die het onderwerp aanmaakt, het van een naam en onderschriften voorziet en het blijft voeden. In een tijd van elektronische informatienetwerken blijven sleutelwoorden en -beelden circuleren en daarmee in belang en omvang groeien. Deze woorden en beelden doen verschillende plaatsen aan, en besmetten hen met hun urgentie. De ‘motoren’ die de sleutelwoorden en -beelden genereren draaien 24 uur per dag op volle toeren. Tekst en beeld worden op allerlei plaatsen aangemaakt en roepen elders weer vergelijkbare woorden- en beeldenstromen op, die hun drijfkracht zowel ontlenen als geven aan die stromen. Sleutelwoorden en -beelden werken bovendien als magnetisch materiaal, sommige beelden en termen trekken elkaar aan, en trekken elkaar daarmee in beeld, anderen stoten elkaar af. Islam en immigratie zijn een geweldig paar, terrorisme en multiculturalisme verdragen elkaar slecht. De tirannie van issues kunnen we zo deels zien als de uitkomst van wijdverspreide informatieverwerkingspraktijken. Door de aanwezigheid van elektronische informatienetwerken, door de manier waarop zij communicatie zichtbaar maken, verschijnt de gedistribueerde tirannie van issues voor ons in beeld.
Maar hoezeer kwesties ook een product zijn van praktijken van informatieverwerking, zij zijn daarmee nog geen illusie. Islam, immigratie, terrorisme, veiligheid zijn reële kwesties, je kunt ze niet met het arrogante gebaar van de kritiek wegwuiven. Dat allerlei min of meer dubieuze instanties eraan bijdragen dat een kwestie levend gehouden wordt, wil nog niet zeggen dat je dat issue kunt reduceren tot propaganda, ideologie, of ‘opium voor het volk’. Natuurlijk is het zo dat allerlei figuren parasiteren op brandende kwesties. Zoals gezegd, machthebbers ontlenen hun macht deels aan hen. Wanneer het thema van ‘de verloedering van de samenleving’ zou doodbloeden, loopt het CDA het risico overbodig te worden. Zonder terrorisme zou de as tegen het kwaad uit elkaar vallen. Invloedrijke figuren doen er dan ook alles aan om de kwesties waaraan zij hun invloed ontlenen, kunstmatig in leven te houden: ze leggen hen aan de spreekwoordelijke beademingsapparatuur, geven hen een infuus. Ze organiseren debatten, fotografen gaan op pad, onderzoeksprogramma’s worden opgezet, et cetera. Maar omdat kwesties zo goed als altijd sporen van realiteit bevatten, komt het simpele afwijzen van kwesties als pure propaganda neer op een absurditeit. Je zult daarentegen nog dieper tot de kwesties moeten doordringen. Je oor te luisteren leggen om het nauwelijks hoorbare gefluister van nog ongeboren kwesties op te vangen. Oude en nieuwe zintuigen blijven aanscherpen: wat zeggen ze, wat willen ze?
Noortje Marres