De kunst van de propaganda anno 2004
De kunst van de propaganda anno 2004
De wereld volgens Kim Jong Il
Onlangs was er een berichtje in de krant te lezen, overgenomen uit de Far Eastern Economic Review, waarin met ontzag de Noord-Koreaanse stadionvoorstellingen met levende mozaïeken werden beschreven. Deze gigantische voorstellingen, met wel twintigduizend kinderen, worden elk jaar opgevoerd in het 1 Meistadion in Pyongyang. Het moet ongelooflijk indrukwekkend zijn qua omvang en vereiste discipline. Waar anders dan in Noord-Korea, die de massale mobilisatie van mensen tot de kern van haar sterk ideologische getinte Juche-leer (eigentijdse, Koreaanse en nationalistische variant op de ideologie van het marxisme) heeft gemaakt, kunnen deze voorstellingen nog plaatsvinden? In China wellicht, maar daar zijn ze lang niet zo massaal en geproduceerd met minder oog voor detail.
Noord-Korea is voer voor journalisten. Elke documentaire, elke film, elk inkijkje in de samenleving van deze laatste, geheimzinnige, communistische heilstaat in Azië, is nieuws. De documentaire Noord-Korea Een dag uit het leven van… van Pieter Fleury bijvoorbeeld, of wat te denken van een uitzending van de actualiteitenrubriek Nova over Noord-Korea waarin de volgende uitspraak van de dertienjarige Kim Kwang opgetekend werd: ‘Anne Frank verlangde naar wereldvrede. Maar haar wens zal nooit uitkomen zolang de oorlogshitser Bush leeft. Bush is even erg als Hitler. Door hem zullen wij altijd in angst leven.’ De uitspraak biedt een aardig staaltje partijpropaganda zoals de Noord-Koreanen dat dagelijks te verwerken krijgen.
Een tipje van de sluier van deze propaganda wordt opgelicht in de tentoonstelling De Wereld volgens Kim Jong Il. Kunst uit Noord-Korea, te zien in de Kunsthal in Rotterdam. De tentoonstelling laat een verzameling van 150 propagandaposters en 135 schilderijen zien, allemaal in 2003 gemaakt in opdracht van de staat en bedoeld voor hotels en openbare gebouwen. Het is nogal een curieuze verzameling, maar daarom niet minder interessant. Je mond valt open bij het zien van de stringente en gedateerde beeldtaal van de enorme rijen handgeschilderde propagandaposters. Dat dit nog bestaat! Terwijl men in de Verenigde Staten reality games heeft ontwikkeld als propagandamateriaal voor het Amerikaanse leger (‘een nieuwe techniek’ waar naar het schijnt ook de Hezbollah gebruik van maakt), brengen deze posters je terug naar de tijd van het constructivisme in het Rusland van de jaren dertig of de propaganda uit de Culturele Revolutie van het China van de jaren zestig en zeventig. Op een van de posters, thematisch gegroepeerd onder het kopje Defending the revolution is een soldaat in uniform te zien met een verbeten, geconcentreerd gelaat, zijn vinger vastberaden op een rode knop. In de rechteronderhoek van de poster is een kaartje van de Verenigde Staten te zien in een vizier. De boodschap is duidelijk: een druk op de knop en er is een atoombom naar de Verenigde Staten onderweg. Zoals bij alle andere posters is aan de onderkant een strook gereserveerd voor een leus: ‘Blijf altijd in staat van waakzaamheid!’, zo valt te lezen in het prachtige abstracte, Koreaanse letterschrift. Het is een van de vele voorbeelden van het door de Juche gepredikte, agressieve anti-imperialistische nationalisme in deze tentoonstelling, dat het autarkische Noord-Korea naar een glorieuze toekomst moet leiden.
De maker van de poster is bekend: An Song Gun. Maar dat had net zo goed achterwege gelaten kunnen worden. Individuele expressievormen worden in deze staatspropaganda niet gewaardeerd en dus zijn alle posters in dezelfde, uniforme stripachtige stijl geschilderd. Felle kleuren met veel rood, harde contouren, krachtige dynamische composities, wapperende vlaggen (symbool voor politieke, militaire en patriottistische mobilisatie), soldaten in strijdlustige en heldhaftige houdingen, en aan de hemel de fonkelende paek du ster, symbool voor de goddelijke leider Kim Il Sung. Hoewel deze posters vanaf de jaren vijftig door alle fases heen duidelijk beïnvloed zijn door het Russische sociaal-realisme, is vooral de Chinese propagandaposter van invloed geweest, zij het dat die in Korea is vermengd met elementen uit de traditionele, Chinese schilderkunst en populaire kunst: zachte afgeronde vormen en zoete kleuren die geleidelijk in elkaar overgaan in verschillende, gracieuze varianten en stijlen. Dat verandert in de jaren zestig en zeventig wanneer de boodschap van de Chinese posters als gevolg van de door Mao Zedong ingezette Culturele Revolutie, eenduidiger en schreeuweriger wordt. De contouren worden dikker en de poses expressiever, als ware het bevroren figuren van de Chinese opera. Het is niet toevallig dat de Noord-Koreaanse posters het meest aan deze variant schatplichtig zijn (de typische strook aan de onderkant van de poster voor de leuzen is hiervan bijvoorbeeld overgenomen). De makers van de Noord-Koreaanse posters hebben een voorkeur voor de meest ondubbelzinnige elementen van de propagandataal van hun Chinese en Russische evenknie. Het uitdragen van de politieke en maatschappelijke ideologie van de Juche-leer kan hen niet duidelijk genoeg zijn.
Zo hard en schreeuwerig als de propagandaposters zijn, zo zoetgevooisd en idyllisch zijn de schilderijen. Allemaal in dezelfde kleurige, realistische, lichtimpressionistische stijl geschilderd, tonen ze de gelukzalige inzet van het volk dat zich ondergeschikt maakt aan het doel van de gemeenschap. Op dezelfde wijze als China haar nieuwbakken economische hegemonie naar buiten toe adverteert, probeert Noord-Korea reclame te maken voor zijn socialistische paradijs. Veel schilderijen laten gebouwen en appartementen zien aan de brede en smetteloze boulevards van Pyongyang, de epitome van architecturale moderniteit, zoals Shanghai dat in China is. Ook de informatie- en ruimtetechnologie wordt uitgevent, maar in tegenstelling tot China is dit hier niet meer dan een niche in een door een uitgemergelde economie geteisterd land. Daar waar China zijn inwoners een gladde, fotorealistische, nieuwe werkelijkheid voorschotelt, verschijnen in de Koreaanse schilderijen moderne gebouwen naast graanvelden en boeren binnen een voor ons vreemde, anachronistische, impressionistische setting.
Toch mogen niet al te snel conclusies getrokken worden uit deze speciaal voor de staat geproduceerde kunst. Het is tenslotte maar een facet van het culturele klimaat in Noord-Korea. Op internet is mondjesmaat ook het werk van meer autonome Noord-Koreaanse kunstenaars te vinden. Daarnaast, zo merkt Koreakenner Koen de Keuster in de catalogus van de tentoonstelling op, zit er achter het westerse, mythische beeld van Noord-Korea een latente Koude Oorlogsretoriek. Met andere woorden: het Westen ziet het liefst deze verwrongen beelden van de werkelijkheid, dit rariteitenkabinet van een vergeeld en verdraaid communisme. Maar de nieuwsfeiten liegen er niet om. Steeds meer Noord-Koreanen vluchten via China naar Zuid-Korea. Daar waar de posters bij ons een prettig gevoel van verbijstering, nostalgie en vermaak oproepen, geven deze berichten ook de bittere werkelijkheid van deze megalomane vorm van staatspropaganda aan.
De Wereld volgens Kim Jong Il. Kunst uit Noord-KoreaKunsthal Rotterdam12 juni tot en met 29 augustus
Ingrid Commandeur