De teleurstelling van Europa
Ondanks de Vote Remain-acties van Wolfgang Tillmans is de (culturele) sector in Londen en daarbuiten zich volop klaar aan het maken voor een no deal-Brexit. Laurence Scherz was afgelopen jaren op verschillende momenten in Londen en doet verslag van het langzaam veranderende klimaat.
‘No man is an island. No country by itself. What is lost is lost forever’ – Wolfgang Tillmans, campagne leave-or-remain referendum, 2016
De dag na het Brexit-referendum van 23 juni 2016 sta ik verslagen als suppoost op zaal in de Serpentine Galleries in Hyde Park. Mijn collega’s, al dan niet met een Wolfgang Tillmans T-shirt aan met de tekst ‘No Man is an Island’ erop, hebben zonet in de koffiekamer het uiteenspatten van de linkse bubbel die de culturele sector in Londen is aanschouwd. Natuurlijk mocht ik, als EU-burger, niet stemmen.
Een lange, niet-blanke Brit komt vrolijk op me af. Hij lacht van oor tot oor en zegt iets in de trant van ‘Goed hé, nu kan Groot-Brittannië eindelijk weer een grootmacht worden!’ ‘Oh?’, zeg ik, terwijl ik hem ogenschijnlijk laconiek mededeel dat ik zelf Belg ben dus niet weet wat dit voor mij zal betekenen. ‘België!’ roept hij enthousiast, en zegt dan: ‘Ik haal altijd goedkope tabak vanuit Brussel naar hier, want dat kost hier te veel.’ Zonder ironie. Hij gaat verder door te vertellen dat het imperialistische Groot-Brittannië toch zo ‘great’ is, en hoe hard hij er naar uitkijkt van de EU verlost te zijn.
Deze nationalistische trots, aan mij geuit middenin een museum, zie ik op meerdere gezichten gloeien in de weken na het referendum. Meer en meer wordt het me duidelijk dat veel Britten zich nooit écht deel van Europa hebben gevoeld. Dat, zoals vaak grappend wordt gezegd ‘in Groot-Brittannië alles echt omgekeerd is, zelfs het rijden op de weg’. Hun deelname aan Europa werd altijd al anders beleefd dan door de vastelanders en heeft het nationalisme allesbehalve doen vervagen.
Toenemend racisme
Het is 29 maart 2019 en ik ben in Londen. Vandaag zou de zogenaamde Brexit D-Day zijn, maar er gebeurt helemaal niets. De vraag naar uitstel vanuit Groot-Brittannië (op moment van schijven zelfs tot 31 oktober 2019) zorgt voor een ogenschijnlijke rust. Tijdens de zoveelste busrit van meer dan een uur zie ik zowel pro-Europa als pro-Brexit billboards, die er niet echt toe lijken te doen. De verdeeldheid in het land is te groot.
Ik hoor dat racistische uitingen en geweld flink zijn toegenomen en zie op televisie een Belg, reeds twintig jaar werkzaam in Londen, vertellen hoe hij op de metro te horen kreeg: ‘ga terug naar je eigen landʼ. Vrienden met een Brits paspoort die in Amsterdam wonen krijgen een enge brief in verband met hun verblijfsrecht en posten hem op Instagram. Een Portugese vriend van me die sinds jaren in Londen woont en bij de National Portrait Gallery werkt, laat via ditzelfde platform weten dat hij zijn Europese identiteitskaart heeft moeten opsturen naar Liverpool, omdat hij zich moet registreren en de daarvoor bedoelde app vanuit de overheid enkel op Android werkt, niet op zijn iPhone. Zijn paspoort vervalt in juni; hij heeft geen idee wanneer hij zijn identiteitskaart weer terug zal zien. ‘Ze laten het maar aanslepen en aanslepenʼ, schrijft hij me gefrustreerd. ‘Iedereen is verdoofd door de situatie. Laat het maar gewoon gebeuren.ʼ
Verdoofd, verveeld, gelaten, cynisch en wrokkig: het aanvankelijke vuur omtrent de polemiek heeft plaatsgemaakt voor een blasé-houding, die te begrijpen is na alle incompetente acties die de Britse politici gedurende de jaren vertoond hebben. Mensen zeggen gekscherend dat Theresa May onthoofd zou moeten worden, zoals zanger Morrissey ten tijde van Margaret Thatcher vroeg om haar executie. Ze zien de eerste aflevering van de Britse dystopische serie Black Mirror als een voorteken: een politicus in Londen wordt gechanteerd om een gruwelijke daad uit te voeren die is bedoeld om zijn stupiditeit bloot te leggen en zijn imago te vernietigen. De Britten die Brexit nooit gewild hebben schamen zich voor hun politici, hun land en hun twijfelachtige koloniale geschiedenis. Ik vraag me af hoeveel Britten die ik ken, all jokes aside, bereid zouden zijn hun Britse nationaliteit voor een andere in te ruilen. Het zou een artistiek project kunnen worden, zoals het werk van Amerikaanse kunstenaar Tom Sachs die, best flauw, Zwitserse paspoorten ‘fabriceertʼ voor twintig euro per stuk en daar veel aandacht mee krijgt.
Er zijn meer artistieke projecten omtrent Brexit van zowel Britten als EU-kunstenaars woonachtig in het Verenigd Koninkrijk en daarbuiten. De Sloveense fotografe Tereza Červeňová (alumni van het Royal College of Arts, Londen) maakt intieme portretten van zowel mensen als haar eigen omgeving en geeft ze titels die verwijzen naar belangwekkende data binnen het Brexit-proces, zoals de eerste anti-Brexit mars op 2 juli 2016. De Zweed Jonas Lund is botter: hij organiseerde een openbare vierdaagse boycot ‘to reverse Brexitʼ in The Photographers’ Gallery afgelopen januari. Onder de titel Operation Earnest Voice, met zelfs een zogenaamde Brexit Division, deelt hij met zijn campagnemakers en sockpuppets een sneer uit naar de propagandistische aard van de politiek. In Nederland zijn er The Breunion Boys, een satirisch project van kunstenaar Julia Veldman, waarbij ze een boyband in het leven roept die zingt dat Groot-Brittannië ‘alsjeblieftʼ terug bij ‘ons’ moet komen. Het werd een hit in het Verenigd Koninkrijk.
Ook Anish Kapoor maakte een anti-brexit werk, A Brexit, A Broxit, We All Fall Down, in opdracht van The Guardian. Het ziet eruit als een gemanipuleerde foto, een soort zelfmutilatie annex snee dwars over het eiland heen, alsof Groot-Brittannië een tiener is die zich opsluit in zijn kamer en niet weet wat hij met zichzelf aan moet. Het is net ‘A damn vulvaʼ wordt er honend gezegd. Dat de Britten een gezonde dosis zelfspot bezitten is gekend, maar in dit werk lijkt die verworden tot regelrechte zelfhaat.
Weinig geruststellend
‘Don’t let the door hit EU on the way out. The best way to the right deal is no-deal. Brexit expressʼ staat er op de bus. Er staat een symbooltje van een trein bij die aan de Thalys herinnert, waarbij de grap dat de toekomstige Britse paspoorten in Frankrijk gefabriceerd worden de Brexiteers niet ontgaan lijkt. Ik moet denken aan de overheidscampagne UK Leaves the EU waarvan overal posters hangen, met daarop twee grote theekopjes en huisjes op de plek waar het theezakje moet zitten. Zolang er warme thee is, met melk, komt het allemaal wel goed.
Ook in Nederland wordt er rondgestrooid met geruststellingen. SPUI25 bracht meerdere academici samen om Brexit te analyseren en DutchCulture organiseerde het Brexit-bootcamp, dat razendsnel was volgeboekt. ‘Het zal allemaal wel loslopenʼ, hoorde ik daar Roel van der Ven, cultureel attaché van de Nederlandse ambassade in Londen, verkondigen. Lodewijk Kuiper van de Museumvereniging beaamt dit: ‘Geen van beide partijen wil de connecties kwijt die er tussen de landen met het VK zijn aangelegd. Ook binnen het museale veld wil iedereen het samen met ons oplossen.ʼ
Opmerkelijk is dat er door de Londense kunstinstituten helemaal niet over gesproken wordt op het moment dat de Brexit eigenlijk plaats zou vinden, eind maart. Ik speur de agenda’s van culturele instellingen af en vind niets, buiten het Brexit-programma van de London School of Economics and Political Science (LSE) en het UCL European Institute. Alsof het stilzwijgen ervan de mogelijke catastrofe kan afwenden. Mijn vriend de Noord-Engelse filmmaker zegt: ‘Het is niet iets waar we publiekelijk over willen praten. Binnen het culturele veld wordt er wel meer met kunstenaars uit minderheidsgroepen gewerkt en zijn er veel gesprekken over bezuinigingen en het neoliberalisme, als tegenkracht tegen het racisme.ʼ
Als je me zou vragen of ik Belgisch ben, zou ik ‘ja’ zeggen. Als je me vervolgens zou vragen of ik me als ‘Europeaan’ identificeer, zou ik ook ‘ja’ antwoorden. Maar continental European is iets waar ik voor mijn verhuizing naar Londen nog nooit van gehoord had —we zijn toch allemaal gelijkwaardig en volbloed Europeaan, of er nu een hoop water tussen ons zit of niet? De zaken die ik mijn Britse vrienden hoorde verkondigen vlak na (én voor) het referendum in de zomer van 2016 verbijsteren me telkens weer. ‘Ja maar, jullie zijn Europeanen van het vaste land’, zegt een vriend uit Manchester die tijdelijk in Londen woont en op weg is naar een nieuw leven in Berlijn. Hij is filmmaker en verzorgt de digitale communicatie voor een aantal culturele instellingen. ‘Dat gaat hier anders dan overzee.’ Een vriendin, rasechte Londenaar, beeldhouwer, fan van Nederland na een half jaar Rotterdam en in het bezit van een König Galerie-trui waarop de gele sterren van Europa er ééntje missen, is het daarmee eens. Zij zat een tijd in Berlijn, keerde vervolgens terug naar Londen, maar zou elke kans aangrijpen om weer naar het vaste land te verhuizen.
‘I gotta get out of here, dude.’ Ik spreek een aantal vrienden die opgegroeid zijn in respectievelijk Londen en Cheshire. Eentje is grafisch vormgever en illustrator, en woont voor de tweede keer in Berlijn. Hij wilt absoluut niet terug naar Londen, maar worstelt met het vinden van werk in Duitsland. De ander, een filmmaker die je steevast op IFFR en EMAF tegenkomt, beaamt dat zijn regisseur-vrienden naar Berlijn of ergens anders in Europa trekken. Zo ook zijn beste vriendin, die parttime lesgeeft aan Goldsmiths University. Zij verhuisde na een half jaar Berlijn weer terug vanwege het werk. Het is een typisch verhaal van kunstenaars en creatieven die hun heil zoeken elders in Europa, om te ontdekken dat de economie hen niet gunstig gezind is. Kenmerkend voor Brexit: chaos alom, met als gevolg veel gedwongen verhuizingen en een opbloei van wederzijdse vooroordelen. De vraag is: is het Britse fiasco een symptoom van een ziek Europa of zitten de wortels veel dieper?
Laurence Scherz
is vertaler en schrijfster, en momenteel werkzaam bij Amerpodia, Amsterdam
Thema's
Laurence Scherz
is vertaler, schrijfster en momenteel werkzaam bij Amerpodia, Amsterdam