metropolis m

De utopie lonkt
Situationistische idealen in Utrecht

De laatste avant-garde van de twintigste eeuw worden ze genoemd. De Situationisten, onder leiding van de roemruchte visionair en maatschappijcriticus Guy Debord. Tot op heden drukken ze hun stempel op de ontwikkeling van de hedendaagse kunst. Voor het Centraal Museum reden om uit te pakken met een omvangrijk overzicht.

De Situationistische Internationale is niet alleen opgenomen in de canon van de naoorlogse avant-garde, maar is de laatste tijd weer actueel als historische referent voor allerlei vormen van meer of minder geëngageerde kunst. Dat komt ten dele waarschijnlijk doordat de Situationisten een bijna niet te volgen groep vormden. Op voorman Guy Debord na weet je nooit goed wie er nou wel of niet bij hoorde. De zich tegen de opkomst van de spektakelmaatschappij (lees consumptiemaatschappij) kerende stroming wilde dan ook geen stroming zijn. Want een stroming is een ‘isme’ en dat is ‘spektakel’, ofwel een illusie die ons afleidt van de werkelijkheid. Met de overzichtstentoonstelling Het verloren paradijs bewijst het Centraal Museum Utrecht dat de Situationisten wel degelijk een spectacle zijn, en wel die van ‘de laatste avant-gardebeweging van de twintigste eeuw’. Guy Debord draait zich om in zijn graf.

‘Het is’, zo stelt curator Siebe Tettero, ‘met zo’n vierhonderd pamfletten en archiefstukken, filmfragmenten, schilderijen en grafiek vanuit heel Europa, de eerste overzichtstentoonstelling van de stroming in Nederland. We tonen het als verhaal, chronologisch van 1946 tot 1972. Hierbij is er eerst aandacht voor Cobra en de Lettristen, vervolgens komen de Situationisten zelf aan bod en hun pleidooi voor een nieuwe wereld. Zij wensten een radicale opheffing van de grens tussen kunst en het alledaagse leven, zoals die kunstmatig in stand werd gehouden door de spektakelmaatschappij. Door ‘situaties’ te veroorzaken, meestal ontmoetingen en momenten in de stad, probeerden zij een transformatie op gang te brengen, te ageren tegen het bestaande economische en politieke systeem. Autoriteit moest worden bestreden door creativiteit. Daaruit volgden de revolutionaire gedachtes van mei ’68. De revolutie eindigt in een mislukking. Dat is wat de tentoonstelling ook laat zien. Constant gaat gewoon weer schilderen.’

Steven van Teeseling Je noemt Constant. Wat is zijn rol in deze tentoonstelling?

Je noemt Constant. Wat is zijn rol in deze tentoonstelling?

Siebe Tettero ‘Constants New Babylon is een van de bekendste utopische alternatieven die binnen het Situationisme ontwikkeld zijn. We laten het plan als geheel zien. Het belang ervan is groot vanwege het besef dat het het laatste Utopia is, het verloren paradijs. Constant noemt het zelf overigens geen utopie, maar een voorstel voor ‘desire’. In deze netwerkstad dwaalde je over de hele wereld, daar had je je dérives, daar ontmoette je mensen, de ene dag sliep je hier, de andere dag daar en zo bouwde je spontaan iets op, vond je een situatie, naar behoefte, maar na een tijdje ging je ook weer weg. Je zou kunnen zeggen dat de dérive, de dwaaltocht, één aspect is van het Situationisme en dat détournement, het ondergraven, het aspect is dat naar politiek activisme leidt. Constant is blijven “steken” in dat gevoel van het “unitair urbanisme” en de dérive, en heeft daar een heel utopische overtuiging omheen ontwikkeld die van grote invloed is geweest op architecten en kunstenaars.’

‘Constants New Babylon is een van de bekendste utopische alternatieven die binnen het Situationisme ontwikkeld zijn. We laten het plan als geheel zien. Het belang ervan is groot vanwege het besef dat het het laatste Utopia is, het verloren paradijs. Constant noemt het zelf overigens geen utopie, maar een voorstel voor ‘desire’. In deze netwerkstad dwaalde je over de hele wereld, daar had je je dérives, daar ontmoette je mensen, de ene dag sliep je hier, de andere dag daar en zo bouwde je spontaan iets op, vond je een situatie, naar behoefte, maar na een tijdje ging je ook weer weg. Je zou kunnen zeggen dat de dérive, de dwaaltocht, één aspect is van het Situationisme en dat détournement, het ondergraven, het aspect is dat naar politiek activisme leidt. Constant is blijven “steken” in dat gevoel van het “unitair urbanisme” en de dérive, en heeft daar een heel utopische overtuiging omheen ontwikkeld die van grote invloed is geweest op architecten en kunstenaars.’

Steven van TeeselingMoeten we het Situationisme dan zien als een urbanistische beweging die werd omarmd door de kunstwereld?

Moeten we het Situationisme dan zien als een urbanistische beweging die werd omarmd door de kunstwereld?

Siebe Tettero‘De tentoonstelling gaat niet alleen over New Babylon. Ook Asger Jorn, Gabriel Pomerand, Ivan Chtcheglov en Guiseppe Pinot Gallizio zijn van belang, om maar een paar namen te noemen. De tentoonstelling gaat over de strijd van de Situationisten tegen de opkomende macht van de media, de consumptiemaatschappij en de bestaande artistieke en maatschappelijke normen. Guy Debords ergste nachtmerrie lijkt ondertussen werkelijkheid te zijn geworden. Misschien dat mede daarom de laatste jaren weer veel gesproken wordt over een Utopia. Het is de reden van deze tentoonstelling. Het Situationisme begint nu pas echt zijn moment te krijgen.’

‘De tentoonstelling gaat niet alleen over New Babylon. Ook Asger Jorn, Gabriel Pomerand, Ivan Chtcheglov en Guiseppe Pinot Gallizio zijn van belang, om maar een paar namen te noemen. De tentoonstelling gaat over de strijd van de Situationisten tegen de opkomende macht van de media, de consumptiemaatschappij en de bestaande artistieke en maatschappelijke normen. Guy Debords ergste nachtmerrie lijkt ondertussen werkelijkheid te zijn geworden. Misschien dat mede daarom de laatste jaren weer veel gesproken wordt over een Utopia. Het is de reden van deze tentoonstelling. Het Situationisme begint nu pas echt zijn moment te krijgen.’

Steven van TeeselingIs dat niet vooral romantiek? De ‘psychogeografie’ van de dérive levert prachtige avonturen en kroegentochten op, maar in hoeverre heeft het nog te maken met de behoefte aan een utopie?

Is dat niet vooral romantiek? De ‘psychogeografie’ van de dérive levert prachtige avonturen en kroegentochten op, maar in hoeverre heeft het nog te maken met de behoefte aan een utopie?

Siebe Tettero‘De kritiek op de spektakelmaatschappij is belangrijk en actueel. De spektakelmaatschappij leidt ons af van de werkelijkheid. Om die maatschappij economisch draaiende te houden, in leven te houden als autonoom ding, moet ze ons constant een spektakel voorhouden, trying to sell us something. Je koopt merkkleding, rijdt in bepaalde auto’s en je kijkt vooral veel televisie. Televisie is één groot spektakel, net als film. Alles is illusie. Alles is een reflex of een simulacrum van wat ooit geweest is. Om die reden was Debord veel met films bezig. Hij maakte het beeld dan bijvoorbeeld minutenlang zwart, zodat mensen niets te zien kregen. Hij probeerde de beeldmaatschappij te ondergraven door gebruik te maken van haar eigen middelen. Maar alles wordt uiteindelijk opgenomen in het systeem. Debord zou een tentoonstelling als deze daarom ook verschrikkelijk hebben gevonden. De Situationisten worden iets dat de spektakelmaatschappij kan opnemen en aan zichzelf terugverkopen. Dat is de valkuil. Maar het is bijna onmogelijk om er onderuit te komen.’

‘De kritiek op de spektakelmaatschappij is belangrijk en actueel. De spektakelmaatschappij leidt ons af van de werkelijkheid. Om die maatschappij economisch draaiende te houden, in leven te houden als autonoom ding, moet ze ons constant een spektakel voorhouden, trying to sell us something. Je koopt merkkleding, rijdt in bepaalde auto’s en je kijkt vooral veel televisie. Televisie is één groot spektakel, net als film. Alles is illusie. Alles is een reflex of een simulacrum van wat ooit geweest is. Om die reden was Debord veel met films bezig. Hij maakte het beeld dan bijvoorbeeld minutenlang zwart, zodat mensen niets te zien kregen. Hij probeerde de beeldmaatschappij te ondergraven door gebruik te maken van haar eigen middelen. Maar alles wordt uiteindelijk opgenomen in het systeem. Debord zou een tentoonstelling als deze daarom ook verschrikkelijk hebben gevonden. De Situationisten worden iets dat de spektakelmaatschappij kan opnemen en aan zichzelf terugverkopen. Dat is de valkuil. Maar het is bijna onmogelijk om er onderuit te komen.’

Steven van TeeselingWordt het niet tijd om de volgende stap te zetten? Waarom toont de tentoonstelling geen actuele ontwikkelingen?

Wordt het niet tijd om de volgende stap te zetten? Waarom toont de tentoonstelling geen actuele ontwikkelingen?

Siebe Tettero‘We hadden ons op de architectuur kunnen richten of op al die alternatieve samenlevingsvormen in de VS en Europa, de communes in Denemarken, et cetera. Daar kun je een enorm verhaal omheen bouwen en daar hebben we ook wel over gedacht, maar je moet jezelf ook durven beperken. Het is de eerste keer dat dit onderwerp hier op deze manier aan de orde komt. Dus moeten we de eerste visie hierop nog over het voetlicht brengen.’

‘We hadden ons op de architectuur kunnen richten of op al die alternatieve samenlevingsvormen in de VS en Europa, de communes in Denemarken, et cetera. Daar kun je een enorm verhaal omheen bouwen en daar hebben we ook wel over gedacht, maar je moet jezelf ook durven beperken. Het is de eerste keer dat dit onderwerp hier op deze manier aan de orde komt. Dus moeten we de eerste visie hierop nog over het voetlicht brengen.’

Steven van TeeselingWat is deze visie?

Wat is deze visie?

Siebe Tettero‘Het is eerder de voortgang op een thema waaraan het Centraal Museum waarschijnlijk nog meer tentoonstellingen gaat wijden en waarbij onze terugkerende interesse voor utopische gedachten aan de orde komt. Ze sluit ook goed aan op de expositie This is America, die eerder te zien was in het Centraal Museum en die ging over de kritiek op de Amerikaanse consumptiemaatschappij en de beeldcultuur.’

‘Het is eerder de voortgang op een thema waaraan het Centraal Museum waarschijnlijk nog meer tentoonstellingen gaat wijden en waarbij onze terugkerende interesse voor utopische gedachten aan de orde komt. Ze sluit ook goed aan op de expositie This is America, die eerder te zien was in het Centraal Museum en die ging over de kritiek op de Amerikaanse consumptiemaatschappij en de beeldcultuur.’

Steven van TeeselingWil het museum hiermee een nieuw Situationistische activiteit teweeg brengen?

Wil het museum hiermee een nieuw Situationistische activiteit teweeg brengen?

Siebe Tettero‘Ik ben zelf in ieder geval een beetje een Situationist. Natuurlijk is het en vogue om dat nu te zeggen. De strijd tegen de autonomie van de kunst, de gevoeligheid voor de stad, sociale interventie: de theorieën van Debord hebben een soort aantrekkingskracht en actualiteit. Toch vraagt de bizarre situatie waarin we leven om een reactie. We zijn onszelf aan het vernietigen, de maatschappij, de planeet, allemaal omdat we in zekere zin niet in de werkelijkheid leven. We willen de werkelijkheid niet meer, dulden alleen nog maar de illusie dat het goed is zoals bij ons, of juist de illusie dat alles slecht is in de wereld. De kritiek is er wel, maar we doen het allemaal veel rustiger aan. We schuwen de revolte, denken meer in termen van evolutie. We missen de urgentie van de Situationisten.’

‘Ik ben zelf in ieder geval een beetje een Situationist. Natuurlijk is het en vogue om dat nu te zeggen. De strijd tegen de autonomie van de kunst, de gevoeligheid voor de stad, sociale interventie: de theorieën van Debord hebben een soort aantrekkingskracht en actualiteit. Toch vraagt de bizarre situatie waarin we leven om een reactie. We zijn onszelf aan het vernietigen, de maatschappij, de planeet, allemaal omdat we in zekere zin niet in de werkelijkheid leven. We willen de werkelijkheid niet meer, dulden alleen nog maar de illusie dat het goed is zoals bij ons, of juist de illusie dat alles slecht is in de wereld. De kritiek is er wel, maar we doen het allemaal veel rustiger aan. We schuwen de revolte, denken meer in termen van evolutie. We missen de urgentie van de Situationisten.’

In girum imus nocte et consumimur igni

In girum imus nocte et consumimur igni

Situationist International en het verloren paradijsCentraal Museum Utrecht

Situationist International en het verloren paradijsCentraal Museum Utrecht

15 dec 2006 t/m 11 maart 2007

15 dec 2006 t/m 11 maart 2007

www.centraalmuseum.nl

www.centraalmuseum.nl

Steven van Teeseling

Recente artikelen