metropolis m

De wereld wil niet luisteren
Interview met Marc Bijl

Marc Bijls werk zit vol verwijzingen naar subculturen en nationaal bewustzijn. Hij vraagt zich af hoe culturen tot stand komen en met welke afspraken en codes ze gepaard gaan. Op dit moment bereidt hij voor Casco in Utrecht een tentoonstelling voor over gothic. Als ex-gothic doet aan persoonlijke geschiedschrijving, maar hij toetst tegelijkertijd de mate van verzet bij deze Europese tegencultuur.

Op weg naar Rotterdam voor een interview met Marc Bijl stopt de intercity midden in het weiland tussen Aerdenhout en Leiden. Op dat moment bestudeer ik een foto van Bijls interventie public space/private property (2001) bij het Sony Centre in Berlijn. Marc Bijl kijkt schuin weg van de camera, voorbij de fotograaf de wereld in. Frontaal voor zich houdt hij een uitdagende welkomsttekst, gericht aan het publiek dat de gebouwen verlaat. Bijl heet hen welkom in ‘Public Space’. Het pamflet bevat veertien mededelingen met activiteiten die je zou kunnen doen in de publieke ruimte en maken je daarmee bewust van de beperkingen en sociale codes die je hebt ervaren in de gebouwen die je zojuist hebt verlaten. De laatste twee punten luiden (exact geciteerd): ‘The rules in public space lies in your hands. Try to avoid any disturbance of public domain.’ En: ‘Be good to other people in this area or get into fights with them. It’s up to you. It’s public space; a jungle of freedom. Be careful. Take care.’ De conducteur deelt via de luidsprekers mee dat een man langs het spoor loopt. Sinds kort is dat verboden. Nadat de man is verwijderd hervat de trein zijn koers.

De kunst van Marc Bijl is niet los te zien van zijn continue vraag hoe hij zich verhoudt tot de maatschappij. Zonder modieus geëngageerd te zijn, opereert hij met eenzelfde gemak in het publieke, maatschappelijke domein als in de gesloten kunstwereld. In beide domeinen gaat hij met dezelfde overtuigingskracht en gedrevenheid te werk.

Ik spreek Marc Bijl op de ochtend nadat hij tot diep in de nacht de laatste hand heeft gelegd aan een speciale vinylplaat van Götterdämmerung, de gothic band waarin hij bas speelt. De nieuwe plaat krijgt een centrale rol in de solotentoonstelling in Casco. Bijl is een enthousiast prater die met plezier over zijn eigen werk en de achtergronden ervan vertelt. Het liefst regisseert hij zelf de kritiek op zijn werk, vertelt hij me later. Zo interviewde hij ooit zichzelf en gaf hij ter gelegenheid van zijn tentoonstelling PORN in Künstlerhaus Bethanien in Berlijn, zijn eigen Flash Art uit, die nauwelijks van een gangbaar nummer was te onderscheiden. Een interview lijkt dus een goede manier om zijn werk te bespreken.

Bart Rutten

Ik kan me nog je vroege werk herinneren voor je naar Berlijn ging. Kleine filminstallaties met een sterk romantische uitstraling. Zo ingetogen als je werk toen was, zo uitgesproken lijkt je werk vanaf 2000.

Marc Bijl

‘Toen ik in Berlijn aankwam werd ik enorm op mijzelf teruggeworpen. Weken heb ik rondgelopen, niet wetende wat ik er eigenlijk kwam zoeken. In zekere zin ben ik helemaal opnieuw begonnen. Voor mijzelf heb ik al die oude werken ‘gedeletet’ en ben ik me meer op mijn directe omgeving gaan richten. Een van de dingen die me opviel was de simplistische kracht van de anarchistische muurteksten. Het was niet niks wat je daar voor je kiezen kreeg. Het waren politieke slogans die er niet om logen. Het wordt heel ongenuanceerd, want je kan er je mitsen en maren niet in kwijt. Die directheid fascineerde mij. In zekere zin is mijn werk nu nog steeds romantisch, zwart romantisch.’

Vooral zijn graffitistatements worden met hetzelfde gemak op de galeriemuur als op de schutting aan de straat gespoten. Niet wachtend op een uitnodiging moet men ze maar accepteren. De ruwe letters vallen nauwelijks te onderscheiden van de gebruikelijke straatteksten, maar wie er langer bij stil staat, ontdekt een zeldzame poëzie. ‘I’m too sad to kill you’ prijkt in zijn atelier op de muur. Het meest geslaagd zijn nog wel de teksten die aan de haal gaan met de grens tussen kunst en de wereld buiten. De letters T E R R O R ongevraagd op de zes zuilen van het Fridricianum in Kassel tijdens de Documenta11 of ‘The world won’t listen’ op de blinde muur net buiten de Frankfurter Kunstverein, zichtbaar door het raam van het museum tijdens de tentoonstelling Nation. De kunst van Marc Bijl blijkt afhankelijk van beide domeinen. Maar, zo zegt hij, ‘Toch zie ik mezelf vooral als beeldhouwer. De interventies zou je kunnen zien als het veldwerk voor latere installaties.’

Vooral zijn graffitistatements worden met hetzelfde gemak op de galeriemuur als op de schutting aan de straat gespoten. Niet wachtend op een uitnodiging moet men ze maar accepteren. De ruwe letters vallen nauwelijks te onderscheiden van de gebruikelijke straatteksten, maar wie er langer bij stil staat, ontdekt een zeldzame poëzie. ‘I’m too sad to kill you’ prijkt in zijn atelier op de muur. Het meest geslaagd zijn nog wel de teksten die aan de haal gaan met de grens tussen kunst en de wereld buiten. De letters T E R R O R ongevraagd op de zes zuilen van het Fridricianum in Kassel tijdens de Documenta11 of ‘The world won’t listen’ op de blinde muur net buiten de Frankfurter Kunstverein, zichtbaar door het raam van het museum tijdens de tentoonstelling Nation. De kunst van Marc Bijl blijkt afhankelijk van beide domeinen. Maar, zo zegt hij, ‘Toch zie ik mezelf vooral als beeldhouwer. De interventies zou je kunnen zien als het veldwerk voor latere installaties.’

Bart Rutten

Als je jezelf zo sterk als beeldhouwer ziet, vind je het dan niet vervelend dat je interventies de meeste aandacht krijgen?

Marc Bijl

‘Nee, want ze zijn toch onderdeel van een groter geheel. Nu is het natuurlijk zo dat ik ook beide kan tentoonstellen: onderzoek en resultaat. Zo stonden er tijdens Nation in de Frankfurter Kunstverein een sculptuur, een geënsceneerde foto en een ter plaatse bedachte interventie (‘the world won’t listen’) van mij. Kortom, ik zie het gehele traject als ‘beeld’. Het kan ook zo zijn dat het eigenlijk alleen maar het onderzoek betreft. Het kan het voortraject voor het uiteindelijke werk zijn, ik ben niet te beroerd om dat te laten zien, want de oorspronkelijke intentie om er meer mee te doen kan vervlogen zijn. Waar het mij vooral om gaat is de combinatie van de losse delen. Ik wil graag dat het publiek daar zelf mee aan de slag gaat. Ik werk aan een oeuvre, waarbij de losse delen iets persoonlijks over mij zeggen. Maar het is niet zo dat ik een stijgende lijn ervaar in de dingen die ik doe. Niet dat ik steeds grotere installaties ga maken of zo. Voor mijn gevoel ben ik volgend jaar terug bij hetzelfde, maar hou ik me bezig met een totaal ander onderwerp. Wat wel heel belangrijk voor me is, is dat er een persoonlijk raakvlak voor me in zit. Pas dan kan ik het als beeld beschouwen en tentoonstellen.’

Bart Rutten

Ben je daarom ook zo met Nederland bezig in je werk?

Marc Bijl

‘Ik heb een echte haat-liefdeverhouding met Nederland. We wonen in het beste land van de wereld, maar er mankeert ook van alles aan. Het is zeker geen blauwdruk van hoe het met de rest van de wereld zou moeten gaan. Dit werkt ook door in mijn persoonlijke leven. Nu ben ik bijvoorbeeld weer op zoek naar een atelier in het buitenland. Soms bekruipt me het gevoel dat ik echt weer hier weg moet. Alhoewel ik helemaal geen avonturier ben. Daarnaast heb ik in Berlijn ervaren, dat kunst daar een grotere vanzelfsprekendheid heeft. Als je iets wilde doen, zoals het beplakken van de oranje schoonmaakmachines bijvoorbeeld, kan dat heel gemakkelijk. Als je zegt dat je Künstler bent, gaan deuren voor je open. Je hoeft niet de hele waarom kwestie uit te leggen. Waarom doe je het, wat is nu je persoonlijke belang hierbij, levert het nog iets op voor je? Dat is Nederland heel anders. Daar word je als kunstenaar toch meer gezien als iemand die sociale hulp nodig heeft. Ik wil niet te veel opgaan in het “Nederlander-zijn”. Het “Nederlander-zijn” bestaat uit codes, waar je wel en niet wat mee kunt doen. En er lijkt een groot onderscheid te bestaan tussen mensen die er wel en mensen die er niet toe doen.’

Bart Rutten

Zoals bleek tijdens de interventie bij de Berlijnse ambassade tijdens het huwelijk van Maxima en Willem-Alexander, waar je briefkaarten uitdeelde met een tekst over de economische situatie in Argentinië?

Marc Bijl

‘Zo kwaad was dat niet. Hoewel ik bij een volgend bezoek wel het idee had dat ik door een ‘stille’ in de gaten werd gehouden. Nee, belangrijker is voor mij dat je als buitenstaander veel beter zicht hebt op wat er met jezelf gebeurt. Je staat dan verder af van die structuren waar we het net over hadden. Ik wil gemakkelijk uit al die kleine scènes, clichés en stereotypen kunnen stappen, ook als die ontstaan rondom mijn eigen kunstenaarschap. Bijvoorbeeld alsof ik een kunstenaar ben die alleen maar interventies doet. Ik wil dan direct iets anders gaan doen, zolang ik er maar een symbolisch ‘beeld’ van kan neerzetten.’

Bart Rutten

Wat heb je met vlaggen?

Marc Bijl

‘Het idee van een vlag komt altijd weer terug. Er komt altijd weer een uithangbord te voorschijn waar als bij een kapstok afspraken aan gehangen worden. Een nationaliteit wordt als het ware gecreëerd. De Nederlandse vlag kent overigens een mooie geschiedenis. Het rood wit blauw, dat vroeger overigens oranje wit blauw was, is in haar oorsprong een revolutievlag. Het was de eerste vlag die naar voren kwam nadat Nederland zich bevrijd had van de Spanjaarden. De kleuren werden overal dan ook herkend als revolutiekleuren. Het is een heel mooi fenomeen waar Nederlanders altijd bescheiden over zijn, later deden de Fransen net alsof zij dat bedacht hadden. Weer later hebben ook de Amerikanen dezelfde kleuren gekozen, en het Rusland van Peter de Grote, omdat het symbool stond voor vrijheid en autonomie.’

Bart Rutten

Maar jouw werken met herkenbare vlaggen lijken vooral een schoppen tegen de betekenis van een vlag. Alsof je het wil demystificeren.

Marc Bijl

‘Dat doe ik ook. Dat komt omdat ik ondanks de schoonheid van een vlag er ook een heleboel bezwaren tegen heb. Natuurlijk weet ik dat men met een vlag en eventueel een bijbel in de hand hele volksstammen over de kling heeft gejaagd. Maar die hele vlaggenkunde is ook heel fascinerend. Dat dubbele boeit me. Je kunt ook gewoon eigen vlaggen maken. Zo heb ik een vlag ontwikkeld, een Amerikaanse vlag in de kleuren van de Irakese vlag. Die vlag die heet de United States of Persia (2002). Maar toen ik hem wilde laten maken moest ik vier vlaggenfabrikanten bellen, want niemand wilde hem produceren. Het was te politiek! Ik moest toen uitleggen dat zo’n vlag ook een positieve betekenis kon hebben, dat het hoopgevend kon zijn naar wat er in Irak stond te gebeuren. Uiteindelijk hebben ze hem gemaakt. Ik heb ‘m in Praag buiten opgehangen, met een bordje erbij. Zodra die bij een kantoortje wappert, heb je eigenlijk direct een hele ambassade voor een niet bestaand land. Het leuke van de Amerikaanse vlag is overigens dat je hem altijd overal voor mag gebruiken. Terwijl je de Nederlandse vlag niet zomaar buiten mag hangen, mag je de Amerikaanse voor alle doelen inzetten, je mag hem ook commercieel gebruiken of op je auto monteren.’

Bart Rutten

In je vlaggen verwijs je ook naar de kunstgeschiedenis.

Marc Bijl

‘Dat klopt, maar vlaggen worden al tijden ingezet voor visuele boodschappen. Daarnaast speel ik met de geschiedenis van de moderne kunst als inspiratiebron. Zo heb ik ook twee titels van Bas Jan Ader overgenomen. Ik voel me een beetje verwant met hem. Ik denk dat het met hem ook nooit wat was geworden als hij niet naar het buitenland was gegaan. Daarnaast maakt hij ook eenvoudige beelden, eventueel met krachtige en persoonlijke teksten. Maar ik wantrouw ook dat mythische, die hele zweem eromheen. Het functioneert net als een merknaam. Er wordt nog steeds aan dat oeuvre gewerkt, zonder dat Ader er is. Denk je dat met de komst van een oeuvrecatalogus de kous af is, verschijnt er tien jaar later weer een boek of een documentaire! Eigenlijk is het flinterdun wat er nog allemaal bij wordt gehaald.’

Bart Rutten

Heeft die interesse weer te maken met de angst om de controle te verliezen over de betekenisgeving van je werk?

Marc Bijl

‘Soms wel. Ik vind het lastig als mensen zomaar wat gaan vinden over je werk. Maar het zelfgenerende aspect vind ik wel boeiend. Ergens is dat al een kunst op zichzelf.’

Bart Rutten

Dat stimuleer je natuurlijk ook door die installatie-assemblages waar de bezoeker zelf verbanden in moet vinden. Wat zal daar in Casco in Utrecht van terug te zien zijn?

Marc Bijl

‘Het wordt een vierledig werk. Een boek, een video, een beeld en een plaat. Al die dingen in een setting samen zien, daar gaat het om. Niet als een overzichtstentoonstelling, ik hoop dat het eerder inzicht geeft in hoe ik te werk ga; op verschillende niveaus, met verschillende structuren en dat allemaal samen op een paar vierkante meter. Het onderwerp gothic is in zekere zin ondergeschikt aan de interactie tussen de losse elementen waarin het onderwerp te voorschijn komt. Het woord Götterdämmerung wordt de laatste tijd veel gebruikt. Zo heb ik een boek samengesteld met teksten waarin het woord veelvuldig voorkomt. Die term staat voor het moment waarop twee grootheden met elkaar in de clinch raken. Dat kan op alle mogelijke manieren, denk aan godsdiensten, landen als het Irak, het Derde Rijk, de mensheid met machines of in een videogame met dezelfde naam. Allerlei vormen van gebruik van dit woord worden in dit boek beschreven. Daarnaast komt er een videoclip, met veel spuitbusteksten. Het is een redelijk politiek nummer uit de jaren tachtig van de Sisters of Mercy, dat wij coveren. De tekst gaat over sluipschutters, ontploffende auto’s en instortende gebouwen. Eigenlijk helemaal niet zo gothic, omdat het veel te direct over de werkelijkheid gaat (de politieke situatie in Ierland). Daarnaast interview ik mensen over wat gothic voor hen betekent. Wat ze hebben met de duistere kant van deze subcultuur, hoe is hun leven of kunst beïnvloed? Deze interviews worden op schrift in de platenhoes bijgesloten en geven een inzicht hoe kaders worden geschapen, hoe bepaalde zaken wel, en sommige weer niet tot gothic gerekend kunnen worden. Als sculptuur wordt het waarschijnlijk het paard, dat nu voor een tentoonstelling in Oostenrijk, bij de Vorarlberger Kunstverein, wordt gebruikt. Het is namelijk het meest dramatische en theatrale beeld dat ik heb gemaakt en verwijst direct terug naar mezelf. Want gothic en Götterdämmerung hebben natuurlijk heel veel theatrale elementen in zich.’

Bart Rutten

En wat betekent dat dan voor jezelf? Heeft gothic als tegencultuur geleid tot het gebruik van gotische letters in je werk?

Marc Bijl

‘Nee, niet in het bijzonder. De gotische letters heb ik meer overgenomen van de voetbalsupporters die ze gebruiken voor hun leuzen. Daarnaast vind ik het de enige beetje avontuurlijke letter in de computer. Old English is dat, dus niet zozeer verbonden met het Derde Rijk. Natuurlijk worden ze ook door neonazi’s ingezet, maar evengoed door extreem links en voetbalsupporters.’

Bart Rutten

Gothic zit boordevol clichés natuurlijk. Kun je je voorstellen dat je op een gegeven moment acties onderneemt in de gothic scene?

Marc Bijl

‘In zekere zin gebeurt dat in dit project. Ik kon er namelijk pas mee beginnen toen ik de gothic subcultuur niet meer serieus nam als iets waarin ik verder wilde als muzikant. Maar het laat wel zien dat ik op een of andere manier door deze wereld gevormd ben. Maar ik zal niet zo snel iets geks doen op een gothic avondje, bij een museumopening zou ik ook niet zo snel iets forceren.’

Bart Rutten

En de letters T E R R O R bij Documenta 11 dan?

Marc Bijl

‘Maar dat is niet bij een opening gebeurd. Want ik vind niet dat je dat met veel pers en toeters en bellen doen, dat kun je het beste stiekem doen. In mijn atelier staan er ook geen pottekijkers omheen.’

Marc Bijls werk zit vol verwijzingen, zowel naar zijn eigen oeuvre als naar de wijze waarop hij zich tot de maatschappij verhoudt. Dit kan eveneens doorgetrokken worden naar de thematiek van zijn tentoonstelling in Casco. Gothic als nomadische cultuur, als karakteristiek van het Noord-Europese culturele erfgoed. De Goten waren een volk, kernvolk van de Oost-Germanen, dat in het begin van de jaartelling het noorden en later het zuidoosten van Europa binnentrokken, waar zij vooral in de kunstnijverheid hun sporen achterlieten. Vasari verwees ernaar door de kerkenbouw, die niet overeenstemde met de regels van de klassieke oudheid, gotiek te noemen, een geuzennaam voor een afwijkende smaak. In de zestiende eeuw zou het gotische schrift in de Nederlanden naar eigen hand worden gezet, het Duytsch, om hervormde teksten af te drukken. Gothic als subcultuur, een oorspronkelijk Europese tegencultuur.

Marc Bijls werk zit vol verwijzingen, zowel naar zijn eigen oeuvre als naar de wijze waarop hij zich tot de maatschappij verhoudt. Dit kan eveneens doorgetrokken worden naar de thematiek van zijn tentoonstelling in Casco. Gothic als nomadische cultuur, als karakteristiek van het Noord-Europese culturele erfgoed. De Goten waren een volk, kernvolk van de Oost-Germanen, dat in het begin van de jaartelling het noorden en later het zuidoosten van Europa binnentrokken, waar zij vooral in de kunstnijverheid hun sporen achterlieten. Vasari verwees ernaar door de kerkenbouw, die niet overeenstemde met de regels van de klassieke oudheid, gotiek te noemen, een geuzennaam voor een afwijkende smaak. In de zestiende eeuw zou het gotische schrift in de Nederlanden naar eigen hand worden gezet, het Duytsch, om hervormde teksten af te drukken. Gothic als subcultuur, een oorspronkelijk Europese tegencultuur.

www.hetwildeweten.com/read/marcbijlwww.smartvideoserver.org

www.hetwildeweten.com/read/marcbijlwww.smartvideoserver.org

Black Planet, Vorarlberger Kunstverein, Bregenz, 10/10/03 – 04/11/03

Black Planet, Vorarlberger Kunstverein, Bregenz, 10/10/03 – 04/11/03

Groepstentoonstelling, Galerie Upstream, 8/11/03 – 20/12/03

Groepstentoonstelling, Galerie Upstream, 8/11/03 – 20/12/03

The nation had been flirting with forms of götterdämmerung, with extremes of vocabulary and behaviour and an appetite for violent resolutions, Casco, Utrecht, 13/12/03 – 24/01/04

The nation had been flirting with forms of götterdämmerung, with extremes of vocabulary and behaviour and an appetite for violent resolutions, Casco, Utrecht, 13/12/03 – 24/01/04

Bart Rutten

Recente artikelen