De zoektocht naar het antiding
De zoektocht naar het antiding
The Atrocity Exhibition op dvd
Sinds een paar maanden is Nederland een nieuw dvd-label rijker:
Reel23. Onder dit label worden interessante, onconventionele films uitgegeven, die niet in de Nederlandse bioscopen te zien zijn. Een van de eerste vier films die Reel23 onlangs op dvd uitbracht is The Atrocity Exhibition van de New Yorkse filmregisseur Jonathan Weiss. Omar Muñoz-Cremers sprak met Weiss bij de presentatie van de dvd.
The Atrocity Exhibition (1970), dat in fragmenten verscheen in het Britse tijdschrift New Worlds, neemt een unieke plaats in in het oeuvre van sciencefictionauteur J.G. Ballard. In dit boek worden veel van zijn obsessies – geweld, het onderbewuste, technologie, seksualiteit, sterrenstatus en de beleving van tijd – compromisloos uitgewerkt, om in later werk steeds zorgvuldiger te worden ontleed. Maar het is de vorm van deze ‘roman’ die het meest in het oog springt.
Het boek kent geen centraal plot. Personages keren terug met verschillende namen en bewegen als gedepersonaliseerde schimmen door een landschap, dat tegelijkertijd vervreemd als bekend aanvoelt. Het is een nieuw soort nachtmerrie. Geen wonder dat The Atrocity Exhibition werd beschouwd als een niet te verfilmen boek. De New Yorkse filmregisseur Jonathan Weiss herkende hierin echter juist een uitdaging. Onlangs verscheen zijn verfilming van The Atrocity Exhibition uit 2001, die tot dusver slechts op een aantal filmfestivals te zien is geweest, op dvd. Net als het oorspronkelijke boek vertelt Weiss’ verfilming geen verhaal, maar biedt het ‘een tentoonstelling’ (zoals de titel al zegt) van gruwelijkheden.
Weiss is gelukkig met de prachtig verzorgde uitgave, zo laat hij me weten aan het begin van ons gesprek, die de film definitief heeft gered van de vergetelheid. Toen Jonathan Weiss (New York, 1964) op zoek naar een tekst voor zijn eerste film, het boek van Ballard las, vond hij precies wat hij zocht: ‘Het boek bezit zijn eigen stuwkracht. Het heeft een eigen energie en motor, waardoor ik dacht: kunnen we die niet gebruiken om een ander soort film te maken, die in andere richtingen gaat?’ Weiss is een cinematografische autodidact, iemand die te eigenwijs is om zich de wetten van de cinema (op commercieel of esthetisch gebied) voor te laten schrijven en die worstelt met de verschraling van film tot een product dat de regisseur vooral moet kunnen verkopen.
Toch heeft een underground film, gemaakt met beperkte middelen, er zelden zo goed uitgezien en, dankzij de zorgvuldig gekozen soundtrack, zelden zo goed geklonken. Weiss: ‘Als ik meer geld had gehad was het zeker een slechtere film geworden, dan was ik verdwaald geraakt. Het maakt volgens mij niet uit in welke kunstvorm je werkt: het hebben van beperkte middelen kan heel goed uitpakken. Je richt je dan heel scherp op wat je tot je beschikking hebt en hoe dat kan werken.’ Want underground is The Atrocity Exhibition, al was het maar door de complete afwezigheid van een conventionele verhaallijn. Weiss: ‘Je wordt je hele leven met verhalen geconfronteerd die gebaseerd zijn op een eenvoudige formule: de identificatie met het personage van de held. En zo’n soort film wilde ik juist niet maken. Ik was op zoek naar een tekst die niet lineair zou zijn; een zoektocht naar het antiding. Iets dat me kon bevrijden van de formule. Ik wilde iets maken wat dichter bij het leven stond.’
Urenlang bombardement
Travis, ofwel Dr. T., de hoofdpersoon van The Atrocity Exhibition, is een psychiater die zelf waanzinnig lijkt te worden, geobsedeerd als hij is door geweld zoals het zich manifesteert rond sterrenstatus en technologie. Deze obsessies uiten zich door middel van obscure experimenten, herschikkingen van de realiteit die misschien zijn trauma’s kunnen helen. Zoals een collega van Travis in de film observeert: ‘hij wil de moord op JFK hercreëren op een manier dat hij begrijpelijk wordt.’
Op gezette tijden dringen ‘echte beelden’ de film binnen, waarbij de lange opname van een bombardement tijdens de Vietnamoorlog opvalt door een macaber soort schoonheid. Weiss: ‘Normaal gesproken zijn dat soort opnames altijd gefragmenteerd. Je ziet dit soort materiaal nooit binnen de tijdsspanne die genoeg ruimte geeft om echt na te denken over wat je ziet. Ik heb weken doorgebracht in de National Archives in Washington D.C. op zoek naar materiaal. Meestal huur je daar iemand voor in die heel efficiënt dingen zoekt die al gecatalogiseerd zijn. Ik wilde niet weer hetzelfde materiaal zien en vroeg om alles wat nog niet gecatalogiseerd en omschreven was. Op een dag vonden we beelden van napalmbombardementen. Er waren onderzoekers die over mijn schouders meekeken en niet konden geloven wat ik had gevonden. Die beelden zijn gewoon waanzinnig.’
Een extra vervreemdend effect is de buitengewone kwaliteit van de opnamen. Beelden die meer thuis lijken te horen in de hyperrealiteit van de film Apocalypse Now, die niet uit hun tijd afkomstig lijken, zoals de kleurenfilms van Hitler. ‘De beelden uit Hiroshima hebben dezelfde uitstraling, de chemie is van Technicolor. De Amerikaanse regering was zeer geïnteresseerd in de nasleep van Hiroshima en Nagasaki dus gaven ze een getalenteerde, anonieme cameraman extreem dure apparatuur en ontwikkelingstechnologie zodat het goed kon worden vastgelegd. Dat zijn buitengewoon belangrijke beelden, zowel historisch als in de geschiedenis van de esthetica en filmtechnologie. Vooral de opnamen van de (verblinde) ogen zijn zeer Buñuelachtig. Ik kon het niet laten om die te gebruiken. Al was ik altijd voorzichtig, want je kunt een grens overschrijden en dan wordt het goedkope sensatie, het louter uitlokken van reacties en daar gaat het niet om.’
In de film lijken architectuur en sculptuur bijna even belangrijk als de menselijke personages die vol verwondering langs kunstwerken bewegen. Weiss: ‘Iets in Ballards denkbeelden over architectuur, structuur en het menselijk leven raakt je diep. Mijn eerste herinneringen bestaan uit een angst voor de hoek tussen muren, voor de hoeken in kamers. Dus toen ik het boek las, voelde het bijna als een incantatie. Er zijn ook andere mensen die zo denken. Maar hij verbindt het met veel grotere thema’s. Het is bijna alsof hij een tovenaar is die een magie ontdekt in een wereld die geen magie meer kent. Denk eens na over hoe groot de ruimte is waarin we leven. Wanneer dat het landschap is. Omdat het zich in ruimte bevindt en die ruimte structureert, is architectuur een metafoor voor denken, een metafoor voor wat is en wat onze levens zijn. Daar gaat film nooit over.’
Ballards boeken bezitten een duidelijke filmische kwaliteit maar worden desondanks zelden verfilmd. Weiss verwijst dan ook naar het boek als een script in plaats van een literaire tekst, opgebouwd uit zeer visuele scènes en scenario’s. Weiss: ‘Ballard gaat over beeld en film gaat niet over beeld. Het is voor mij niet tegenstrijdig dat Ballard niet meer is verfilmd, omdat hij zo filmisch schrijft. Hij is buitengewoon extreem, antipsychologisch, beeldend en dat is niet wat film is. Onze filmwereld gaat over psychologie. Het is ironisch dat onze films niet zo veel over beelden gaan als we zouden denken.’
Weiss wilde een film maken die lastig zou zijn te dateren en lokaliseren. Toch laat hij Travis, het hoofdpersonage terloops refereren aan het World Trade Center. Weiss: ‘De film was al klaar toen de aanslag plaatsvond, wat het nog Ballardachtiger maakt, een soort buiging in het weefsel van de realiteit. Daar is de film in verankerd. Je kunt de torens toevallig zien in de scène waarin de sculptuur van de radiotelescoop wordt gelast en die op het gebouw zijn gemaakt waar ik woon in Brooklyn. Dat is de enige keer dat je iets kan plaatsen in de film, anders zou het in Tsjecho-Slowakije kunnen zijn gefilmd.’
Ballard zelf plaatst de tekst in de opkomst van een nieuwe mediarealiteit gedurende de jaren zestig, maar de film blijft, ondanks de visuele referenties aan Vietnam, JFK of het Apollo-project, een film die weinig nostalgisch voelt. Weiss: ‘De thema’s van The Atrocity Exhibition zijn de centrale thema’s van de komende honderd jaar. Technologie verandert ongelofelijk snel, maar psychologie is lichter en beweegt veel langzamer. De buitenkant beweegt sneller dan de binnenkant. Dat is een groot thema van Ballard. Het is interessant omdat we het onderbewustzijn beschouwen als iets dat bestaat, zelfs voordat Freud het heeft beschreven. Ik kan me echter een tijd voorstellen waarin het onderbewustzijn niet meer bestaat. Wat zou de relatie tussen menselijke wezens en technologie zijn als het onderbewuste als concept zou ophouden te bestaan? Niemand heeft die relatie zo uitputtend onderzocht als Ballard.’
The Atrocity Exhibition is uitgebracht op het dvd-label Reel23.
Aan de dvd is zowel door Jonathan Weiss als door J.G. Ballard audiocommentaar toegevoegd.