metropolis m

Een ander bewustzijn

Meijer is filosoof, kunstenaar en romanschrijver. Ze richt zich al langere tijd op het niet-menselijk perspectief. Zo promoveerde ze in 2017 aan de Universiteit van Amsterdam met een onderzoek naar de politieke stem van niet-menselijke dieren. Meijer: ‘Destijds werd deze manier van denken vanuit het agentschap van dieren eigenlijk nog niet serieus genomen.’ Ze vertelt dat de aandacht voor non-antropocentrisch denken in de wetenschap de afgelopen jaren is verschoven. ‘Eerder was er vooral aandacht voor dieren vanuit ethisch oogpunt. Het ging vaak om vragen als: mogen we dieren eten, gevangen houden of zelfs doden? Terwijl vragen als deze juist het actorschap van dieren ontkennen.’

Heemskerk is kunstenaar en filosoof, en net als Meijer geïnteresseerd in het doorbreken van de mensgerichte blik. Ze leerden elkaar kennen tijdens het filosofiefestival Drift, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Ik was toen op zoek naar een hondenoppas en GC zocht een meelezer voor haar scriptie’, vertelt Meijer. Ze vonden elkaar in een gedeelde interesse voor, zoals ze het omschrijven, ‘wat andere dieren nu eigenlijk van óns vinden’ en ‘hoe we de wereld kunnen delen op een manier die niet alleen door ons, mensen, bedacht is.’

Om te illustreren waarom het belangrijk is om het menselijke perspectief te verruimen, vertelt Heemskerk over een specht die ze samen met Wiske tegenkwam tijdens een wandeling door de Scheveningse Bosjes. De specht hakte op een dode boom, wat een heel ander geluid teweegbracht dan bij een levende boom. Hij gebruikte de dode stam als instrument, vertelt Heemskerk, niet zozeer alleen om voedsel te zoeken. ‘Door met een andere blik te kijken, zie je steeds meer dingen. Hoe beter je kijkt, hoe meer je eigenlijk ziet.’ Het gaat bij het collectief vooral om de vraag: wat is kunst en wie bepaalt dat eigenlijk? Mensen zijn gewend om hierover te denken en te oordelen vanuit het menselijk perspectief, terwijl andere dieren daar hun eigen ideeën over hebben. Zoals de specht die precies het juiste geluid wil creëren door op een specifieke plek in een boom te hakken.

Heemskerk werkt momenteel bij kunstenaarsinitiatief Billytown in Den Haag. Officieel zijn dieren daar niet toegestaan, maar Miemel en Wiske mogen mee naar binnen als ze aan de riem blijven. Vanuit haar atelier hoorde ze op een dag vreemde geluiden. Het bleek een groepje halsbandparkieten dat aan de buitenkant van het gebouw knaagde. Ze doen dit zo regelmatig dat er inmiddels flinke gaten zijn ontstaan, die Heemskerk op foto’s heeft vastgelegd. ‘Ik zie het als een politieke actie van de halsbandparkieten. Naar mijn inzicht wordt het gebouw er ook een stuk mooier door. Ze hebben ons manifest helemaal niet nodig,’ grapt ze.

Meijer organiseerde in 2023 speciale hondendiners bij Mediamatic, waarbij honden en mensen op gelijke hoogte zaten en hetzelfde diner voorgeschoteld kregen. Door de hiërarchie tussen baasjes en honden op te heffen, verandert de manier waarop je normaal gesproken aan tafel in een restaurant zit. Het heeft wel iets ongemakkelijks om naast je hond te dineren, en om allebei van een soortgelijk bord te eten. ‘Het is niet alleen een gimmick, het gaat juist over die ongemakkelijkheid’, legt Meijer uit. ‘Dieren op dezelfde hoogte plaatsen als mensen en zo de hiërarchie veranderen, zorgt ervoor dat mensen veranderd naar buiten lopen. Ze zien hun eigen positie ten opzichte van de hond daarna ook echt anders.’

Gelijkwaardige samenwerkingen

De eerste tentoonstelling van het Meersoortig Collectief, Verwerelden, vond plaats in 2021 in Meijers tuin in Landsmeer. Meijer en Heemskerk nodigden verschillende menselijke kunstenaars uit, waaronder Semâ Bekirović, Miek Zwamborn en Rutger Emmelkamp, om een site-specifiek werk te ontwikkelen. Toen Meijer er kwam wonen, was de tuin nog helemaal kaal, omdat de woningstichting alles had weggemaaid. Toch bleken er allerlei dieren te wonen, zoals kikkers, padden, slakken en mieren. Ze besloot de tuin in samenwerking met de dieren die er al woonden in te richten. Maar hoe werkt dat in de praktijk, met dieren een collectief vormen en samenwerken?

In de praktijk blijkt het een uitdaging om een gelijkwaardige samenwerking te waarborgen, aangezien de menselijke kunstenaars doorgaans de meeste beslissingen nemen. Volgens Heemskerk zijn hun samenwerkingen nooit echt gelijk, maar is de erkenning daarvan al een belangrijke stap. ‘In onze samenleving is het lastig om iets niet-antropocentrisch te doen, aangezien deze is ingericht om de menselijke soort te dienen.’ Er zijn ook verschillen in de samenwerking tussen andere niet-mensen. ‘Met honden samenwerken is makkelijker dan met andere niet-menselijke dieren, omdat honden en mensen op vergelijkbare wijze zijn geëvolueerd. We begrijpen elkaar dus automatisch beter en zijn biologisch op elkaar ingespeeld.’

Bovendien blijft het toekennen van het label ‘kunstwerk’ aan iets dat door een dier is gemaakt een menselijke beslissing. Dit roept de vraag op of alles dat door een dier wordt gemaakt en geen duidelijke functie heeft, automatisch als ‘kunst’ kan worden beschouwd. Heemskerk stelt: ‘Het probleem dat wij aanstippen is de breed gedragen aanname dat enkel de mens hiertoe in staat zou zijn. Alle dieren hebben een gevoel voor compositie, kleur en ritme, alleen begrijpen mensen de normatieve maatstaven van niet-menselijke dieren niet, omdat we niet hun doelgroep zijn. Het is niet voor ons gemaakt; we kunnen het misschien niet eens zien, horen of ruiken, omdat onze zintuigen op een ander spectrum liggen dan dat van veel dieren. We toetsen wel hun cognitieve vermogen aan menselijke maatstaven, maar we vragen ons nooit af: wat vinden duiven eigenlijk van ons?’

Talig geweld

In zijn essay The Animal That Therefore I Am (1997) bekritiseert Jacques Derrida de term ‘het dier’ als misleidend en gewelddadig, en benadrukt hij de noodzaak om de historische en hedendaagse onderdrukking van dieren te herzien. Hoewel het geen praktische oplossingen biedt, nodigt de tekst uit tot reflectie op onze relatie met dieren en het erkennen van onze gedeelde kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Derrida’s kritiek op de taal en het geweld ervan echoot ook vandaag door in de hedendaagse kunstwereld, waar het antropocentrische perspectief nog altijd dominant is. ‘Het eerste waar we tegenaan liepen is dat er ongelooflijk veel geweld naar dieren is,’ vertelt Meijer. Volgens haar zijn de meeste museale instellingen, denkers en kunstenaars zo geïndoctrineerd door het antropocentrisme dat ze vaak niet eens herkennen op welke manier ze dat geweld in stand houden. Veel werken in kunstcollecties zijn gemaakt van dierlijk materiaal of materialen waarvoor dieren zijn gestorven. Bovendien serveren bijna alle museumcafés dierlijke producten. ‘We willen niet onnodig dingen kapot maken, maar juist iets toevoegen’, benadrukken ze.

Daarnaast is er nog het symbolische geweld waarbij de mens nog altijd als enige maker wordt gezien, ook als er significante niet-menselijke bijdragen zijn geleverd aan een werk of project. Een voorbeeld hiervan is de installatie van Pierre Huyghe voor dOCUMENTA (13). Op een verwilderd braakliggend terrein met composthopen, overwoekerde planten en plassen, liep gedurende de tentoonstelling een witte windhond rond  die Huyghe (een tikkeltje ironisch) Human had genoemd en waarvan hij de rechter voorpoot roze had geschilderd. Midden op het terrein was een sculptuur geplaatst, waarvan het hoofd was vervangen door een zoemende bijenkorf. In de loop van de tentoonstelling kwamen verschillende medische en psychoactieve planten op uit de composthopen. Hoewel alles door Huyghe in scène was gezet, waren het duidelijk de niet-menselijke actoren die deze installatie tot kunstwerk maakten. Toch werden zij nergens erkend als maker. Het roept de vraag op: hoe zou de erkenning van niet-menselijke makers het begrip van auteurschap en eigenaarschap in de kunstwereld veranderen? En wat zijn de bredere implicaties van het wel of niet erkennen van niet-menselijke bijdragen voor onze relaties met andere vormen van leven?

Een belangrijke missie van het Meersoortig Collectief is in eerste instantie de bijdragen van niet-menselijke actoren te belichten, met als doel om te herzien hoe we naar auteurschap en eigenaarschap kijken. Een kunstenaar die zich hier actief mee bezighoudt is Semâ Bekirović, die momenteel een solotentoonstelling heeft in het Fries Museum (For every atom…, t/m 13.4.25). Deze tentoonstelling is expliciet niet alleen van haar, maar ook van andere niet-menselijke makers zoals meerkoeten, bijen en zelfs de wind en regen. Bij de meeste instituten worden niet-menselijke makers echter nog niet als kunstenaar of maker erkend. De vorm van een collectief biedt hier een mogelijke oplossing, stellen Meijer en Heemskerk. ‘Het idee van een collectief gaat juist over die erkenning’, legt Meijer uit. ‘Als ik een boek schrijf, komt alleen mijn naam erop te staan, terwijl er vele anderen aan hebben bijgedragen. Door als collectief te werken, kunnen we die erkenning beter vormgeven en de bijdrage van niet-menselijke actoren zichtbaar maken.’ ‘Maar de grootste droom van het collectief is dat de dieren ons uitnodigen om kunst met ze te maken’, voegt Heemskerk toe. ‘En misschien doen ze dat al wel.’