metropolis m

‘What I like to do is tell stories that I think are important. I’m not trying to hit a nerve in society, but give people a way to formulate and express their pain.’ – Rainer Werner Fassbinder

Bij binnenkomst wordt de toeschouwer direct geconfronteerd met Rainer Werner Fassbinders ronde en meedogenloze gezicht. Fragmenten van tv-interviews spelen in een loop en onthullen zijn gedachten via geestige en scherpe commentaren. Een interviewer daagt Fassbinder uit en uit zijn verbazing over het succes van Angst essen Seele auf (1974), een film over een middenklassenstel uit München dat wordt geconfronteerd met racisme en leeftijdsdiscriminatie. De film won twee prijzen op het filmfestival van Cannes in 1974 en werd wereldwijd bekend. De interviewer is verbaasd over het feit dat de volgens hem provinciale en weinig interessante film zo ver is gekomen. Fassbinder antwoordt daarop, al rokend, ‘Ik was niet zo verbaasd… Ik denk dat de film misschien minder provinciaal is dan jij.’

De in 1945 geboren Fassbinder bracht zijn jeugd door in de bioscoop. Hij begon bij het actietheater van München met het schrijven van opvallend bondige, heldere en poëtische scripts. De focus lag op de interne emotionele worstelingen van zijn protagonisten die worden geconfronteerd met zwakte en macht. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag organiseert de Martin Gropius Bau de tentoonstelling Fassbinder – Jetzt, in samenwerking met het Duitse Filmmuseum.

De tentoonstelling, die zich op de bovenste verdieping van het gebouw afspeelt, is opgedeeld in twee delen. Het eerste deel geeft een inzicht in Fassbinders minutieuze werkproces via formele vitrinedisplays met historische documenten, screenplays, storyboards en filmbegrotingen. Ook zijn de correspondenties tussen Fassbinder en beroemde acteurs als Michael Douglas en Romy Scheider te zien. Een selectie persoonlijke objecten, zoals zijn flipperkast, zwarte leren motorjack, dictafoon, typemachine en videobandcollectie, is daaraan toegevoegd.

Ondanks het feit dat Fassbinder bekend stond als een tegenstrijdig en grensoverschrijdend figuur, die op de leeftijd van 37 overleed aan een overdosis drugs, is het beeld dat hier geschetst wordt er een van een ijverige en ondernemende man die wist wat hij wilde. Via multimediaconsoles kan de bezoeker door oude notitieboekjes en andere facsimile’s bladeren, onder andere het storyboard van Berlin Alexanderplatz (1980) dat gedetailleerde tekeningen en aantekeningen toont, inclusief brandplekken van sigaretten. Aan de andere kant van de zaal is een grote projectie te zien met beelden van achter de schermen op verschillende filmsets. De tentoonstelling gaat vervolgens verder met een zaal vol kostuums gemaakt door kostuumontwerper Barbara Baum, waaronder die voor Lili Marleen (1981), Veronika Voss (1982) en Querelle (1982). Beelden van bijpassende scènes worden ernaast getoond.

Het tweede deel toont min of meer actuele werken van bekende kunstenaars die geïnspireerd zijn door Fassbinders films. Zoals Fassbinder Fragmente (2012) van de Duitse kunstenaar Olaf Metzel, een zwart-witte aluminium sculptuur die een verwilderde en zonnebrildragende Fassbinder voorstelt, en hangt aan de muur bij de ingang van de zaal. Het werk bestaat uit een foto van de filmmaker die is geprint op een grote metalen plaat en vervolgens vervormd is als een in elkaar gepropt stuk papier.

De zalen zijn thematisch opgedeeld en behandelen onderwerpen zoals filmische en esthetische middelen, huiselijk geweld, anders-zijn, antikapitalistische sentimenten en historiciteit. Grote zwevende schermen zijn op verschillende manieren in de zaal gehangen en laten strak gemonteerde clips uit Fassbinders enorme oeuvre zien, naast de beeldende kunstwerken die er een relatie mee aangaan. Het overgrote deel van deze werken is echter in afzonderlijke zaaltjes te zien, waardoor er voldoende ruimte is voor het bekijken van elk sober opgestelde werk. Een overzichtelijke inrichting, ondanks de veelheid aan thema’s.

Fassbinder focuste zich in zijn werk op de complexe kanten van persoonlijke verstandhoudingen. Hij gebruikte vaak filmische en metaforische middelen om een gevoel van desoriëntatie, conflict of beklemming over te brengen. Hij liet zich inspireren door de Franse film noir en Amerikaanse B-films, maar ontwikkelde daarbij een geheel eigen esthetiek dat de Neuer Deutscher Film heeft geherdefinieerd. Het tempo in zijn films lag laag, de poëtische taal werd vaak ongemakkelijk gebracht en de vele close-ups legden de nadruk op de gekwelde situaties van de acteurs. De aandacht ging naar de persoonlijke problemen van de personages en het sociaal disfunctioneren van hun relaties onderling. Fassbinder bouwde een niche binnen de artistieke en experimentele film, door de angst, onrust en wanhoop die de West-Duitsers onderdrukten zichtbaar te maken.

In de filminstallatie Tuin (Garten/Garden) (1998) ontleedt de Bengaalse Runa Islam Fassbinders gebruik van het ronde tracking shot om de kijker in de vervreemdende wereld van het personage te trekken. Islam heeft de beroemde scène uit Fassbinders Martha (1973) nagespeeld, waarin de camera de onheilspellende eerste ontmoeting tussen hoofdpersoon Martha en haar latere echtgenoot Helmut omcirkelt. In het origineel lopen Martha en Helmut door het binnenhof van de Duitse ambassade in Rome, waar ze tijdens hun ontmoeting eerst naar elkaar toe te lopen om vervolgens weer uit elkaar te gaan terwijl de wereld om hen heen draait.

Islams uitgebreide versie wordt getoond op een scherm dat op ooghoogte hangt in het midden van de zaal, waarbij de ontmoeting van de twee acteurs steeds wordt herhaald. Twee grotere projecties op de twee muren naast het scherm tonen het perspectief van iedere acteur, met camera’s, rails en crew in beeld. De filmtechniek wordt zichtbaar door de deconstructie van de drie perspectieven; het originele effect gaat verloren, maar daarvoor in de plaats krijgt men een blik op het geheel. De cirkel van de ervaring is nu rond.

In een nabijgelegen zaal wordt de 16mm-film Mandarin Ducks (2005) van Jeroen de Rijke en Willem de Rooij getoond. De film begint met een pan shot van een etentje bij een rijke familie, waarna het beeld zich richt op de glimlachende, maar getormenteerde gezichten van de gasten. Gemene gesprekken, manipulerende spelletjes en wrede seksueel getinte opmerkingen voeren de boventoon in dit zeer gestileerde werk dat vol zit met kunsthistorische referenties. De gesprekken onthullen de gedesillusioneerde, verstoorde en broze relaties tussen de personages. Net als in Fassbinders Händler der vier Jahrezeiten (1971) barsten de acteurs uiteindelijk in een hysterisch lachen uit, in een poging de minachting voor elkaar te verloochenen.

Andere werken in de tentoonstelling, zoals Jeff Walls lichtboxen en de prints op kranten van Rikrit Tiravanija, zijn meer geïnspireerd op Fassbinders esthetiek of politiek dan een directe verwijzing naar zijn oeuvre, waarin de personalisatie van pijn de rode draad is. Fassbinder schreef vanuit eigen ervaring en modelleerde zijn personages met al hun levensproblemen naar zichzelf.

Als een geheel geeft de tentoonstelling een goede ingang op Fassbinders werk. Het publiek moet wel veel voorkennis hebben van zijn 44 films om de vergaande betekenis van zijn progressieve visie voor de nieuwe generatie kunstenaars en filmmakers te kunnen vatten. Wat vooral mist is een directere betrokkenheid bij de belangrijke problemen die nog steeds actueel zijn, zoals institutioneel racisme of homofobie. Deze thema’s speelden een belangrijke rol in Fassbinders oeuvre, maar blijven in de tentoonstelling helaas onderbelicht.

Rainer Werner Fassbinder was een radicaal in zijn tijd en zijn invloed duurt nog steeds voort. Vooral in onze hedendaagse wereld, waar de abstracte krachten van de globale economie en de milieuproblematiek de overhand nemen, inspireert Fassbinder juist om naar binnen te kijken. We moeten reflecteren op wie en waar we zijn. En ondanks alle pijn moeten we beseffen dat we de macht hebben om de wereld te veranderen.