metropolis m

Een lade van de grijze archiefkast lijkt terloops opengetrokken, waardoor vier aquarellen te zien zijn. Keurig ingelijst liggen de landschappen bij elkaar: een half afgebroken kerktoren, een bunker aan een spoorbaan en twee stadsgezichten. De aquarellen in lade ‘Abbott 5’ zijn priegelig op het papier gezet, een tikkeltje amateuristisch zelfs. Ze zijn van de hand van Adolf Hitler, en deels afkomstig uit het portfolio waarmee hij toelating deed aan de kunstacademie van Wenen. De foto’s die Gert Jan Kocken (1971) ervan maakte in het zwaarbeveiligde Pentagon vormen de inleiding van de tentoonstelling Positions in het Stedelijk Museum Schiedam, de eerste museale solotentoonstelling van deze Nederlandse fotograaf.

De afdrukken worden gepresenteerd naast een foto van een plattegrond van de streek rondom de Belgische stad Ieper. Deze landkaart heeft tijdens de Eerste Wereldoorlog waarschijnlijk in een Brits hoofdkwartier gehangen en is behoorlijk vuil en versleten. Er is eindeloos op aangewezen, als navigator in de strijd. Ieper, dat zich precies op een vouw van de kaart bevindt, is weggevaagd en geeft daardoor het gevecht uitstekend weer. In het dorp Beselare, zo’n elf kilometer van Ieper vandaan, schilderde Hitler de verwoeste kerktoren, nadat hij was afgewezen op de kunstacademie en zich op het laatste moment als vrijwillige koerier in de oorlog had gemengd. Op suggestieve wijze koppelt Kocken deze beelden, die tezamen een beladen interpretatie van de voorgeschiedenis van de Tweede Wereldoorlog bieden.

Op zichzelf is Kockens stijl van fotograferen niet bijzonder. Zijn werk kenmerkt zich door een neutrale, registrerende stijl: frontaal, haarscherp, nauwkeurig belicht. Als een fly on the wall lijkt Kocken een situatie simpelweg te documenteren. Toch schuilt achter elk werk een uitgebreid onderzoek en ingewikkeld ontstaansproces. Elke foto wordt door Kocken op de computer bewerkt. Vaak zijn meerdere fotolagen nodig om een goede scherpte en diepte te krijgen en daarmee alle details in beeld te brengen.

In de serie Depictions (2009-2010), die de grote blikvanger is in Schiedam, is deze werkwijze expliciet te zien. De werken bestaan elk uit tientallen plattegronden van Amsterdam en Rotterdam (inclusief Schiedam) uit de Tweede Wereldoorlog, die zijn samengevoegd tot één grote kaart per stad. De uitvergrote plattegronden, drie bij vier meter groot, tonen een indrukwekkende wirwar van gegevens, waarin de aantekeningen van de gemeenten, bestuurd door de Duitsers, en die van het verzet samenkomen. Het beeld van Amsterdam bevat bijvoorbeeld delen van de zogenaamde stippenkaart, waarbij elke stip staat voor tien joden. Ernaast en eroverheen staan symbolen voor geheime vluchtroutes en voedselpunten. Hoewel Kocken hier ̶ net als bij Hitlers aquarellen en de kaart van Ieper ̶ probeert de geschiedenis voelbaar te maken, slaagt hij daar niet helemaal in. De beeldcollages zijn chaotischer en werken minder prikkelend dan de eerdergenoemde combinatie, waarbij de toeschouwer het gevoel krijgt persoonlijk in het archief aanwezig te zijn en sterker wordt uitgedaagd om zelf verbanden te leggen.

Destructie is een terugkerend thema in het oeuvre van Kocken. Zo fotografeerde hij in de serie Disaster Areas (1999-2008) plaatsen waar ooit een ongeluk heeft plaatsgevonden, zoals de Bijlmer, Enschede en het Oostenrijkse Kaprun waar treinreizigers door een brand om het leven kwamen. Het zijn esthetische landschapsfoto’s waar hooguit een detail nog naar de ramp verwijst. In Defacing (2007), de veelbesproken serie met de door beeldenstormers vernielde beelden en Bijbels, werd de destructie zeer concreet verbeeld. Bij Positions in Schiedam ligt het accent op de kleine en persoonlijke geschiedenissen achter de verwoesting, ook in het tweede deel van de tentoonstelling.

Hier staan de aanvallen op Hiroshima en Nagasaki centraal. Direct na de dood van 78.000 inwoners van Hiroshima signeerde de crew van de Amerikaanse bommenwerper een dollarbiljet om de overwinning te vieren. De verantwoordelijke kolonel en piloot Paul Tibbets signeerde later bovendien ansichtkaarten van de atoomwolk, als een ware celebrity. Kocken laat die foto uitvergroot zien. Daarnaast toont Kocken de overlijdensakte van Tibbets’ moeder Enola Gay Tibbets, naar wie hij zijn vliegtuig vernoemd had, de speelfilm It’s a Pleasure (die Tibbets en zijn crew te zien kregen tijdens hun feestelijke onthaal) en een nieuwsfragment waaruit blijkt dat Tibbets zich jaren later nog liet inhuren bij re-enactments van het bombardement. Met de nadruk op dit soort persoonlijke details lijkt de kunstenaar te willen wijzen op de even choquerende als verwrongen verwerking van een van de grootste massamoorden uit de geschiedenis, en op zoek te zijn naar de verantwoordelijkheid achter zulke destructie. Twee gefotografeerde krantenpagina’s, één van 15 oktober 1976, een ander van 8 april 1995, sluiten hierop aan. Op de eerste staat een artikel waarin Amerika zijn verontschuldigingen aanbiedt voor een smakeloze re-enactment van de aanval op Hiroshima. Ironisch genoeg komt er in 1995 geen excuus van Bill Clinton voor het daadwerkelijke bombardement.

Wat het werk van Kocken bijzonder maakt, is zijn gevoel voor de vreemdsoortige feiten en voorvallen die ontbreken in de gangbare geschiedschrijving. Meer dan in de simpele vertoning van een nieuwsuitzending of film zit de kracht van Positions in de door hem zorgvuldig geselecteerde historische curiosa – een aquarel, een dollarbiljet, een ansichtkaart, een overlijdensakte ̶ die nauw verbonden zijn met zulke bepalende personen als Hitler en Tibbets. Ze belichten een menselijke kant van het geweld en de destructie, en vormen een alternatieve maar nooit eenduidige ingang tot onze geschiedenis.

Tessa Verheul is kunst- en filmhistoricus, Amsterdam