Tastbaar lezen, luisteren met de huid
Eve Kosofsky Sedgwick (1950-2009) is een grootheid in queertheorie. Haar boeken waren onderwerp van studie van vier deelnemers aan de Jan van Eyck Academie. Op verzoek van Metropolis M gaan ze op een eigenzinnige wijze in op het inspirerende denken van Sedgwick.
Proloog
E.C. Feiss: De schrijvers van deze tekst maken deel uit van de groep Knowledge is a Does (KIAD). KIAD begon aan de Jan van Eyck Academie in het voorjaar van 2014 als een leesgroep die was gewijd aan Eve Kosofsky Sedgwick (1950-2009), een Amerikaanse literatuurcriticus en geleerde, bekend van de queertheorie. Haar boeken Between Men (1985) en Epistemology of the Closet (1990) zijn nog steeds basisteksten binnen de queertheorie en homostudies. Het latere werk van Sedgwick theoretiseert ‘affect’, een term die de psychologische dimensies van sociale en politieke relaties karakteriseert. Onze groep werd aangetrokken tot het werk van Sedgwick vanwege haar theoretisering van affect in relatie tot de praktijk van de kritiek. We begonnen met haar essay ‘Paranoid Reading And Reparative Reading, Or You’re So Paranoid, You Probably Think This Essay Is About You’. Het concept van ‘reparative reading’ (herstellend lezen), zoals dat in dit essay beschreven wordt, structureert wat en hoe wij lezen. Zonder onze praktijk als zodanig te benoemen, hebben we samen verschillende soorten van herstellend lezen ondernomen om een vorm van kritiek te ontwikkelen – van wat we lezen, van de institutionele politiek om ons heen, van onszelf – die doorgaat op wat Sedgwick ‘het paranoïde’ noemt, ofwel de deconstructie. Haar argument tegen deze gangbare, uiteenrafelende vorm van kritiek kan worden samengevat als: so what? Wat als we datgene wat ons schaadt kunnen aanwijzen en tot de grond toe afbreken? Onze groep startte vanaf dit punt, in het instituut waar we toen met zijn allen zaten, en we gaan er nu nog mee door.
Ik heb zelf niet deelgenomen aan de ‘vibratiesessie’. De reden daarvoor is het feit dat ik aan een universiteit in de Verenigde Staten verbonden ben en vastzit in het bijpassende tijdschema en, belangrijker nog, in de ‘infinitely doable and teachable protocols of unveiling’, zoals Sedgwick ze noemt. Ik bedoel de praktijk van kritiek in de traditie van Kant, Hegel en Marx. Deze vorm van het paranoïde weten heeft een ‘complexe relatie met de tijdelijkheid die zowel vooruit als achteruit graaft’ en die voortdurend anticipeert op toekomstige overheersing en gevaar door bewijs te geven voor hun onvermijdelijkheid in een analyse van het verleden. Sedgwick geeft aan dat het paranoïde lezen waardevol is: zie alleen het huidige Amerikaanse regime dat opvallende gelijkenissen met andere momenten van fascistische heerschappij in de twintigste eeuw vertoont. Maar ze wijst er ook op dat het paranoïde weten andere vormen van ‘kritiek’ uitsluit, en dus andere vormen van kennis. Het vibratie-experiment dat ik heb gemist heeft geleid tot zo’n nieuw soort van begrip dat Sedgwick voorstelt als ‘reparatively positioned’. Dit is niet een positie die ik op dit moment in kan nemen, omdat ik binnen een ‘paranoïde’ instelling moet functioneren. Sedgwick beschrijft deze alternatieve tijdelijkheid als ‘one another immediately, one another as the present fullness of a becoming whose arc may extend no further, whom we each must learn best to apprehend, fulfil, and bear company.’ Het is deze directheid in tijd en ruimte – en de politieke betekenis hiervan op dit moment – die centraal staat in de oefening die volgt.
Voelen middels meditatie
De groep-opschudsessie met Karisa en Kym, die online zal moeten plaatsvinden, ben ik aan het voorbereiden na een licht diner en met losse kleding; iets wat ik regelmatig doe voor een yogales. Het is ’s avonds laat in Brussel en Laura [Oriol, een performancekunstenaar, red.], die de sessie zal leiden, antwoordt op mijn vraag over de planning door te zeggen dat ze ons zal leiden door een vrij eenvoudige, één uur durende oefening in het schudden. Helaas zijn we niet in dezelfde ruimte, we zijn zelfs niet allemaal op hetzelfde continent. Daarom vraag ik me af of deze uitspraak van Eve nog steeds geldt: ‘The sense of physical touch itself, at least so far, has been remarkably unsusceptible to being amplified by technology.’ Eve schreef dit terwijl ze nadacht over textuur en als verwijzing naar vrouwen die zelf borstonderzoek doen met behulp van vloeibare zeep of een stukje satijn. De zin doet me denken aan een protocol – in mijn herinnering lijkt het een performatief gebaar – dat ik op zeer jonge leeftijd heb geleerd, op een leeftijd waarop ik eigenlijk nog geen borsten had ontwikkeld, omdat aan de vrouwen in mijn familie was verteld dat zij aanleg hebben voor borstkanker.
Mijn eerste misinterpretatie, en de reden voor deze online sessie, was de Brexit en het nare gevoel dat ik kreeg bij de uitslag van het referendum, die de avond voor mij verpestte terwijl de complicaties van het besluit gaandeweg duidelijk werden. Het ‘wij’ dat mijn begrip van het zelf had gevormd bleek plotseling misplaatst, een volkomen verkeerd geïnformeerde luchtspiegeling. Mijn tweede misinterpretatie was de honger en heimwee naar een samenkomst van mensen, niet naar een plaats. Ik maakte onlangs (per ongeluk) een toast voor mijn vriend in Athene terwijl we aan het skypen waren. We lachten toen, vanwege de kruimels van een fysiek aanbod dat meer zielig dan cybernetisch leek.
Plezier en paranoia en herstel en pijn
Het samen lezen van Eve heeft onze gemeenschappelijke interesses samengebracht, en ons een indruk gegeven van waar we naartoe willen werken. In haar kritiek op het paranoïde lezen ziet Eve de paranoia niet als pathologie, maar als kritisch-affectieve houding, een deconstructivistische positie die de industrie van de kritische theorie ondersteunt. De paranoïde positie vergt vrij weinig van zijn object, maar creëert daarentegen een ingewikkelde argumentatie die verblind. Herstellende motieven – variërend van traumaverwerking tot verbetering en vreugde – zijn tegengesteld aan de paranoïde positie en worden door de theoretische industrie afgedaan als naïef. Eve beklaagt zich hier over. Maar zoals ze zegt: als je denkt dat het theoretiseren gelijk staat aan het theoretiseren, waar het ook wordt gedaan, van de keuken tot de straat en binnen de academische wereld, en dat de manier van theoretiseren van invloed kan zijn op de geproduceerde kennis, dan lijkt het al te vaak te worden begeleid door een sterk negatief affect dat andere affecten in het spectrum verdringt. We kunnen ons dan op herstellend lezen richten, niet alleen om te ontsnappen aan helse samenzweringen, maar ook om te proberen om meerdere affecten voort te brengen die niet zo verdomd leeg en vermoeiend zijn.
Het begrijpen van het digitale datalandschap op een manier zoals Eve dat zou doen, laat zien hoe er paranoïde algoritmes ontstaan die zichzelf voortdurend leren om risico’s te voorkomen en op de waarheid te lijken. Je kunt in die neiging tot symmetrie het zoeken naar de waarheid door het blanke patriarchaat herkennen. Het openstellen van de wetenschap en technologische studies voor de queertheorie, zoals Donna Haraway dat heeft gedaan, zorgt juist voor asymmetrie en meer onderscheid. Zoals ze in A Manifesto for Cyborgs schrijft: ‘This essay is an argument and theory for pleasure in the confusion of boundaries and for responsibility in their construction.’ Ons schudexperiment zou deze zin als motto kunnen hebben.
We vroegen Laura om met ons te experimenteren door dit online te doen. Laura’s lessen zijn een uitgebreide vorm van butoh, een instinctieve Japanse vorm van danstheater. Het is moeilijk te beschrijven, maar in de les maakt Laura het lichaam vaak extreem gevoelig. Intens ademen en trancetoestanden, opgewekt door middel van repetitieve gebaren (het volgen van de ritmische structuren van het lichaam) vervagen de grenzen van het lichaam en geven inzicht in alternatieve vormen van waarneming. Langzaamaan begin ik onze vragen te begrijpen. Kunnen we verschillende kwaliteiten van verbindingen creëren voor en tussen ons? Zijn er manieren van diep luisteren die de afstand tussen mensen teniet doen?
De gezichtsherkenningsprogramma’s zijn zoekende, terwijl we met onze rug naar de webcams zitten. Ogen half dicht, ik schud en luister naar het ademen en het schudden van jullie beiden. Mijn lichaam lost op in het vloeibare murmelen van de feedbackloops van de online telefonie.
Na wat eindeloos vibreren, van de voeten naar het perineum, van de knieën naar de schouders, telde Laura af van drie naar één en stopten we. ‘Luister naar je huid’, zei ze, en – mijn cynisme wankelt sindsdien – er was gekraak, er gebeurde iets aan de randen van de huidlaag. Ons grootste orgaan tintelde door het fysiologische bedrog via ademhaling, warmte, energie en circulatie: het maakte van een wil om aan te sluiten een aangrijpend wonder, alsof we langs dezelfde lijnen voelden, alsof er werkelijk iets aan het verschuiven was.
De vibratiesessie voelde als een lichaamsreinigingstechniek, waarbij de ademhaling opzettelijk veranderd wordt om specifieke resultaten te verkrijgen. Ik heb kennis gemaakt met prāṇāyāma – ‘adem’ of ‘levenskracht’ – na wat meer geavanceerde yogalessen. Het is een soort fysiologische truc, maar je moet ervoor openstaan om het te laten werken. De adem en bewegingsaanwijzingen die Laura ons gaf kwamen heel dicht in de buurt. Het handhaven van een focus, het hebben van een abdominale ademhaling aangedreven door sterke inademingen en uitademingen, terwijl je probeert om lucht tussen de botten, spieren en huid te krijgen door simpelweg te schudden. Dit werd soms versneld en vertraagd om het hart te laten pompen en het bloed te laten stromen. In medische termen laat deze oefening de dosis histamine in het lichaam waarschijnlijk aanzienlijk toenemen, wat het immuunsysteem versterkt.
Niemand kan weten hoe ik me voel, maar pogingen worden gedaan om het te meten door bepaalde vitale functies te monitoren. Wat kan worden gekwantificeerd is nog geen feit. Mijn biodata zijn het materiaal dat sensoren beïnvloedt. Katherine Hayles noemt dit ‘somatic surveillance’. Ze beschrijft cognitieve systemen doelbewust als assemblages om ze tactieler te laten overkomen. Het heeft wat weg van deze cut-en-paste tekst, een ruimte van collectief weten.
Na het schudden had ik meer kennis van de manier waarop ik yoga beoefen. En ik weet, we zouden over zelfreflectie en herstel schrijven, we zouden geen gebruik maken van deconstructie, maar ik moet het hierover hebben, omdat het schudden me ‘relatively untethered to myself’ maakte, zoals Eve zo mooi zegt over haar ervaring met het boeddhisme. Ik gebruik yoga verwoed en voor vele doeleinden. Allereerst verzorgend, maar ook om te ontspannen, te slapen, wakker te worden en pijn te verzachten, en bijna altijd om mijn productiviteit te verhogen. Hierdoor vraag ik mij af of mijn zelfonderhoud telt als (zelf-) reproductief werk. En of deze zorg iets is wat ik heb overgenomen van de vrouwen in mijn familie?
Eve maakte gebruik van de uitdrukking ‘sounds true’ om over de pedagogische relatie van het leren van andere culturen te spreken en van impliciet oriëntalisme. ‘Sounds true’ resoneert met het leren van wat ons lichaam al weet, door energie-uitbarstingen of trauma’s. Van het luisteren naar elkaars ademhaling en het voelen van de nabijheid van elkaars huid. Relationaliteit is pedagogisch omdat het ons terugbrengt naar de kwestie van vertrouwen; of we herkennen wat ‘waar klinkt’ omdat het ons aanspreekt, of de informatie al genaturaliseerd is in onze omgeving, of dat we steeds verkeerd lezen omdat we enkel lezen wat we willen lezen. Dit onderzoek naar een gemedieerde collectiviteit was misschien een wanhopige poging om de recente seismische huivering van online interactie een nieuwe vorm te geven. In plaats van de terugkeer naar een ironische metafoor van cyborgplezier, dacht ik dat we in de richting zouden kunnen gaan van assemblages – van hardware, verwerkingssnelheden en inademingen op afstand, kippenvel en het kerven door de compressie van bandbreedte, hard luisteren en zacht weten (en voor even) dat discursieve praktijken van invloed zijn op materialiteit.
Ik heb het gevoel dat onze woordeloze activiteit ons vermogen om te weten heeft uitgebreid en versterkt. Na afloop was er een stroom aan woorden. Ze zijn veel te ingewikkeld, een fragmentarisch bewijs van een relatie.
We hebben gevibreerd om te herstellen.
Uit het Engels vertaald door Loes van Beuningen
Het onderzoek uit deze tekst werd mede mogelijk gemaakt door Fiona James en haar samenwerkingsproject met Kym Ward getiteld ‘Circluding and Other Fluid Exchanges’ op de Jan van Eyck Academie in 2016
Citaten in de tekst uit:
Eve Kosofsky Sedgwick, Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity, Durham: Duke University Press, 2003
Donna Haraway, The Haraway Reader, Londen 2003
Katherine Hayles, Cognitive Assemblages: Technical Agency and Human Interactions, Chicago 2016
E.C. Feiss, Hana Miletić, Karisa Senavitis en Kym Ward
zijn kunstenaars en onderzoekers
