Het parlement der dingen
Het parlement der dingen
Bruno Latour over zijn nieuwe tentoonstelling in ZKM
Bruno Latours Making things Public is de nieuwe tentoonstelling van in het ZKM in Karlsruhe. De opvolger van Iconoclash wordt door de Franse filosoof omschreven als een Gedankenausstellung, met de representatie van democratie als het hoofdonderwerp. Dat betekent niet dat de tentoonstelling een gortdroge, theoretische moloch dreigt te worden. Latour wil het begrip democratie op een aanstekelijke wijze democratiseren en openstellen voor zaken waar het zelden mee in verband is gebracht.
Wat zijn de verschillen of overeenkomsten tussen de tentoonstellingen Iconoclash en Making things Public?
‘Iconoclash was geen iconoclastische tentoonstelling, maar een tentoonstelling over iconoclasme. Ons doel was om heel letterlijk de collectieve aandacht te verplaatsen, zoals de ondertitel “voorbij de beeldenoorlog in wetenschap, religie en kunst” ook aangeeft. Iconoclash ging niet over politiek, met opzet niet. Er is geen activiteit te bedenken waarbij het moeilijker is respect te tonen voor zijn uitoefenaars. Geen roeping is vaker belachelijk gemaakt, geen sfeer meer uitnodigend voor ironie, satire, belediging en hoon. Probeer maar eens een tentoonstelling over politiek voor te stellen zonder beledigingen, onthullingen of simpelweg het kapotmaken van idolen. Of kun jij politiek wel als iets positiefs opvatten?’
U gebruikt het woord ‘atmosferen van democratie’ als u het heeft over de ambities van deze tentoonstelling. U bent uit op een andere, meer directe confrontatie van het publiek met politiek, wetenschap en kunst. Waarom gebruikt u de term ‘atmosfeer’ voor democratie? Hoe verhoudt die term zich tot de veel zakelijkere invulling van het woord waaraan het publiek gewend is.
‘De term atmosfeer is afkomstig uit Peter Sloterdijks boek Sphären II – Globen (1999). Het is tevens de titel van een conferentie die ik in Venetië heb georganiseerd bij Fondazione Cini, waar ook werd gedacht over politiek in termen van atmosferen en niet in termen van constituties, wetten, representaties et cetera. Het goede aan Sloterdijks idee is dat het publiek zowel een geconditioneerde omgeving is als privé-domein. Als we praten over het publiek weten we nooit waar deze mensen officieel samenkomen, in welk gebouw, hoe ze daar zitten en in staat zijn naar elkaar te luisteren? Al dit soort vragen over democratische representatie zijn veel te praktisch voor politieke theoretici. In deze tentoonstelling proberen we er een antwoord op te geven.’
Wat is uw belangrijkste motivatie voor het organiseren van deze tentoonstelling? Wat is haar noodzakelijkheid?
‘De tentoonstelling is voor mij zinvol in een tijd van totale depressie, waarin we te maken hebben met politieke acteurs als Bush, Chirac en Poetin. Raak jij daar niet gedeprimeerd van? Het is tijd om op een andere manier over politiek te gaan denken. Juist in Nederland zijn veel interessante mensen bezig met deze vraag. Al die opvattingen daaromtrent zijn nog nooit letterlijk op een plek samengebracht. In feite heb ik met deze tentoonstelling een informele conferentie samengesteld.’
U lijkt afstand te willen nemen van het gedachtegoed van de generatie 68, waarin de termen politieke actie en politiek activisme ook een zekere intellectuele politieke bewustwording met betrekking tot minderheden met zich meebrachten. Vindt u die opvattingen ouderwets? Hoe zou u uw eigen politieke filosofie precies omschrijven?
‘Ik zou het niet ouderwets willen noemen. Maar ik vind die opvattingen evenmin erg belangrijk. Volgens mij is het nu zaak om een nieuw soort van verloren zielen en onderdrukte stemmen de ruimte te geven. Dat betekent niet dat we de “underdog” gaan vergeten, maar in lijn met de filosoof Donna Haraway, die zich tegenwoordig letterlijk met honden bezighoudt naast robots, betrekken we ook alle andere “dogs” erbij. In deze tentoonstelling gaat het dus niet alleen over minderheden, maar ook over “dingen” die zelden gerepresenteerd worden als het over democratie gaat, zoals rivieren, bossen, supermarkten, et cetera.’
Wilt u de politieke filosofie veranderen?
‘Zeker. Ik wil bezoekers de kans geven hun ideeën over politiek een klein beetje te veranderen, van een op de mens en de rede gebaseerde invalshoek naar een op het ding of een kwestie gerichte invalshoek. Dat is echt het enige waar mijn project over gaat. Ik ben vooral geïnteresseerd in het gebruik van de tentoonstelling als medium, wat een lastige klus is. De tentoonstelling is op zichzelf een experiment hoe je dingen op een andere manier bijeen kunt brengen. En het is ook een experiment in het opfrissen van het idee van tentoonstelling zelf. Als de politieke filosofie hiervan iets kan opsteken, prima, zelf heb ik er in ieder geval veel van geleerd, maar het uiteindelijke doel blijft de tentoonstelling, die interessant moet zijn, de aandacht van de bezoeker moet trekken, moet intrigeren en nieuwe invalshoeken moet bieden.’
Enkele schilderijen krijgen een prominente rol in Making things Public, zoals Ambrogio Lorenzetti’s fresco’s uit de Palazzo Publico in Siena, de Allegorieën over de Goede en Slechte Regering uit 1338-1340, die complexe situaties laat zien vol menselijke en politieke problemen, zoals veroorzaakt door een goede en een slechte regering. Ditzelfde werk werd recentelijk getoond in de tentoonstelling Die Regierung van Roger Buergel, Ruth Noack en studenten van de universiteit Lüneburg. In welke zin verhoudt de tentoonstelling, die u momenteel met Peter Weibel voorbereidt, zich tot de thema’s uit dit populaire fresco?
‘Ik heb de tentoonstelling in Lüneburg niet gezien, dus daar kan ik niets op zeggen, behalve dan dat er enkele werken uit die tentoonstelling ook in het ZKM te zien zijn, zoals Harun Farocki’s briljante commentaar op de supermarkt. Het fresco van Lorenzetti heeft veel mensen geïnspireerd na te denken over de condities van democratie. Onze benadering van dit werk is tweeledig: ten eerste is de tentoonstelling absoluut niet kritisch. Ik denk dat dit de eerste tentoonstelling over politiek is die probeert andere bronnen te gebruiken om de politiek te benaderen dan kritiek. Daarom is het ook de directe opvolger van Iconoclash. Ten tweede, ten aanzien van de fresco’s, wat me fascineert is de atmosferische of ecologische dimensie van dat werk, die volgens mij nog niet altijd opgemerkt wordt: het gaat over een manier van leven, een manier van het bouwen van steden, van het onderhouden van velden, van het kleden van mensen et cetera. Ik denk dat toeschouwers zelf al genoeg kennis in huis hebben om de goedheid of de slechtheid van een regering te beoordelen.’
U beschrijft politiek als ‘een branche van territoriumdrift’. Kunnen we het fresco wat dat betreft zien in het licht van de huidige globalisering? Wat is de hedendaagse boodschap van dit beeld?
‘De schildering gaat over plekken, plaatsen, dingen, of meer algemeen het “Ding”. Het is een installatie op zichzelf, daar in Siena, in de zaal waar de officials samenkwamen, die er werden geconfronteerd met wat het betekent om goed te zorgen voor een plek. Nu het ecologische vraagstuk zo prominent op de agenda staat, lezen we dit beeld anders, denk ik. Wat telt is het contrast tussen de twee muren en het fresco, de slechte regering en de goede regering. En wat interessant is, is dat deze twee muren tegelijkertijd gepresenteerd worden, niet als een utopisch ideaal van goede politiek of een revolutionair eindpunt maar juist als tegenstelling. Mijn originele idee was om een enorm ‘concours’ te installeren en daarbinnen het fresco over te doen met nieuwe media, nieuwe technieken en uiteraard nieuwe beelden. Ik moest dat idee loslaten. Maar we hopen dat het werk Phantom Public van Michel Jaffrenou dit beeld enigszins kan representeren. In zekere zin is dit de hedendaagse versie van het fresco maar dan anders, een re-representatie van de nieuwe onderwerpen van de politiek.’
Omdat het fresco de realiteit laat zien door middel van tegengestelde allegorieën, kaart het verschillende problemen aan. Sommige historici zeggen dat het fresco ook zicht biedt op het actuele vraagstuk van het verdwijnen van de verzorgingsstaat of een gemeenschappelijke welvaart, ten gunste van egoïsme en globaal kapitalisme. Dat betekent dat we in politieke discussies een belangrijke menselijke en sociale factor verloren zijn. Bent u het daarmee eens?
‘Helemaal niet, één blik op de tentoonstelling en de catalogus zal genoeg zijn om dit idee tegen te spreken. We vergeten de publieke ruimte in brede zin voldoende serieus te nemen en vragen te stellen over controledwang, de atmosfeer van die ruimten, gebouwen, et cetera. Democratie kent tegenwoordig vele vormen, zoals er tal van nieuwe media zijn die het publiek benaderen, en elk weer een ander publiek. Het zijn dit soort mechanismen van representatie en samenkomst die het democratische publiek produceren. Als je me iemand toont die werkelijk alleen maar uit is op persoonlijk gewin wil ik je wel geloven, maar ik ken ze niet. Mensen die klagen over de verdwijning van de politiek zijn maar gericht op één aspect binnen dit geheel. En dit is volgens mij de belangrijkste boodschap van de tentoonstelling: we hebben een hele afdeling over parlementen, maar dit is slechts een vorm van representatie of democratie tussen vele andere. De uitdaging voor de bezoeker is dan ook: in hoeverre ben je bereid je beperkte blik op politiek aan te passen en ook andere manieren van publieke samenkomst te willen absorberen?’
De tentoonstelling zal ook een onderdeel bevatten die verschillende vormen van politieke parlementen en samenstellingen omvatten, niet alleen westerse. Is dit vanwege uw respect voor politieke attitudes en strategieën, die niet gelieerd zijn aan westerse, eurocentrische kennis?
‘Het is een manier om er zeker van te zijn dat westerse taal van samenstellen niet gebruikt wordt als een vanzelfsprekende, universele taal. We kijken naar alle mogelijke manieren waarop er samengesteld wordt, ook bij andere entiteiten dan mensen, en die andere tradities zijn daar behulpzaam bij. Het omwisselen van systemen is een goede manier om dit te doen.’
Making things Public. Atmosphären der DemokratieZKM_Museum für Neue Kunst, Karlsruhe
Making things Public. Atmosphären der DemokratieZKM_Museum für Neue Kunst, Karlsruhe
20 maart tot en met 7 augustus 2005
20 maart tot en met 7 augustus 2005
Gislind Nabakowski
