metropolis m

UTRECHT

Casco Projects

17 januari t/m 14 maart

‘If you lived here… you would be home now’ was midden jaren tachtig een populaire billboardslogan in New York waarmee projectontwikkelaars de beter verdienende forens probeerde te verleiden om weer in Manhattan te gaan wonen. Deze zogenaamde back to the city-campagne maakte deel uit van het stedelijk vernieuwingsbeleid, waarbij op grote schaal flats in achterstandswijken op de schop gingen om plaats te maken voor luxe stadsappartementen. Kunstenaars, kunstinstellingen en galeries speelden een belangrijke rol in dit proces van gentrification. Hun aanwezigheid creëerde letterlijk een meerwaarde die de wijk aantrekkelijk maakte voor investeerders en de marktwaarde van de huizen opdreef waardoor uiteindelijk noch de oorspronkelijke bewoners, noch zijzelf, in staat waren de huurprijzen op te brengen. Deze nadelige kant van de marktgedreven stedelijke opknapbeurt werd eind jaren tachtig pijnlijk zichtbaar door het groeiend aantal daklozen en gedwongen verhuizingen, bijvoorbeeld in SoHo.

Tegen deze achtergrond maakte de Amerikaanse kunstenaar en activiste Martha Rosler in 1989 de tentoonstelling If You Lived Here… in de Dia Art Foundation, waarin ze de problematiek rondom huisvesting en de daklozenkwestie voor het voetlicht bracht. Het project, dat uiteindelijk meer dan twee jaar in beslag nam, was geen white cube-tentoonstelling, maar bestond uit drie opeenvolgende ‘discursieve installaties’ met titels als Home Front en Homelessness: The Street and other Venues, ingericht met allerhande krantenknipsels, pamfletten, brochures van belangenorganisaties, opvanghuizen en andere hulpverleningsinstanties, boeken, film- en videobeelden die de urgentie van het onderwerp verduidelijkten. Evenzo belangrijk waren de publieke discussies, zogenaamde ‘Town Meetings’ waarin verschillende maatschappelijke groeperingen uiteenlopend van activisten, daklozen, kunstenaars, maatschappelijk werkers, actiegroepen, architecten, woningbouwverenigingen, stedenbouwkundigen en journalisten hun visie konden delen en vooral hun krachten konden bundelen. Deze manifestaties vonden niet plaats in de net geopende tentoonstellingsruimte van de Dia Art Foundation – de ultieme white cube en salon voor het hoogmodernistische establishment – maar op twee off site-locaties in hartje SoHo. Sluitstuk van het project was de essaybundel If You Lived Here… The City in Art, Theory and Social Activism: A Project by Martha Rosler.

Twintig jaar later toont Casco Projects in Utrecht If You Lived Here Still …, An Archive Project by Martha Rosler. Op initiatief van curator Anton Vidokle maakte Rosler een selectie uit het documentatie- en archiefmateriaal dat zij naar aanleiding van het project uit 1989 heeft verzameld. Verspreid over verschillende vitrines is onder andere het materiaal te zien uit de originele installaties, flyers van de originele ‘Town Meetings’, maar ook krantenknipsels en ander documentatiemateriaal dat Rosler in de loop der jaren over de problematiek verzamelde. Aan de muur hangen foto’s van de originele installaties en op monitors worden de video’s getoond die mensen gaandeweg aan het project hebben bijgedragen. Vanuit de ambitie om het archief te actualiseren en de tentoonstelling meer te laten zijn dan een historisch artefact, is het archief aangevuld met materiaal, verwijzend naar actuele, deels lokale thema’s rondom de onzichtbare dakloze en het kraakverbod. Tijdens het ‘Open Forum’ dat daags na de opening plaatsvond werd gediscussieerd over de relevantie van het project nu en de relatie tussen het archief en de lokale situatie in Utrecht. Anno 2010 worden we geconfronteerd met de verstrekkende gevolgen van de ontwikkeling die zich twintig jaar geleden inzette – de privatisering van het huisvestingssysteem en de opkomst van het neoliberalisme.

De tentoonstelling If You Lived Here Still… is een eerbetoon aan een project dat een canonieke status heeft gekregen in de kunstgeschiedenis als toonaangevend ‘social art’-project. Allereerst vanwege het onconventionele onderwerp dat Rosler koos – huisvestingsbeleid en daklozen – waarmee zij een maatschappelijke kwestie het domein van de beeldende kunst binnen bracht, en ten tweede vanwege het discursieve karakter en het feit dat zij behalve met collega-kunstenaars met name met ‘normale’ mensen samenwerkte. Maar het dankt zijn status ook aan het relletje dat ontstond toen Rosler een van de tentoonstellingsruimtes beschikbaar wilde stellen als overnachtingsplek voor daklozen en de directie van de DIA Art Foundation hier met juridische argumenten een stokje voor stak. Vooral ook hiermee wilde Rosler zich onderscheiden: If You Lived Here… richtte zich niet alleen tot het publiek, maar plaatste ook kritische kanttekeningen bij de positie van het instituut.

Het kunsthistorische en politiek-maatschappelijke belang van het project staat buiten kijf, maar de presentatie in Utrecht roept ook een aantal kritische vragen op. Wat is de status van het archief nu als kunstobject en als instrument voor kennisproductie. Wie is de auteur en wat is de inhoudelijke relatie tussen de kopie en het origineel? De presentatie van het archief is een memento; een herinnering aan een vooruitstrevend en activistisch getint kunstproject, dat indertijd heeft bijgedragen aan de bewustwording van urgente kwesties. Deze historiciteit wordt in de vorm van de presentatie benadrukt door het gebruik van vitrines en het tonen van de documentatiefoto’s van de originele ruimte. Als zodanig berust de betekenis van If You Lived Here Still… op de historische context en het is dus in feite een gekopieerde uitvoering van het oorspronkelijke knipselarchief, dat op zichzelf al een vertaling is van het oorspronkelijke project.

Maar het project in Casco wil meer; het wil het project én het politieke potentieel ervan reanimeren. Dat roept vragen op over de zeggingskracht van het archief en de re-enactment ervan in relatie tot de hedendaagse urgentie van het onderwerp. De daklozenproblematiek en de privatisering van de woonmarkt – los van het feit dat die in Nederland afwijkt van die in de Verenigde Staten – is dermate complex, dat het tentoonstellen van een verzameling flyers, boeken en knipsels er nooit recht aan kan doen. Het is vooral hier waar If You Lived Here Still …, An Archive Project by Martha Rosler teveel tegelijk wil. Want als er één ding pijnlijk duidelijk wordt, is dat er in de afgelopen twintig jaar – ondanks artistieke inspanningen zoals die van Rosler – veel, maar tegelijkertijd ook weinig veranderd is.

Christel Vesters is kunstcriticus en curator en werkt momenteel als curator lezingen en debatten bij het NAi in Rotterdam.