metropolis m

De hoofdstad van de Noord-Italiaanse provincie Zuid-Tirol ─ Bolzano in het Italiaans, Bozen in het Duits ─ ligt op een driesprong van rivierdalen. De 100.000 inwoners spreken officieel drie talen: Italiaans 72%, Duits 25% en Ladinisch 3%. Zuid-Tirol vormt samen met de provincie Trento de autonome regio Trentino-Alto Adige en functioneert redelijk onafhankelijk van de rest van het politieke Italiaanse systeem. Dat merk je aan het schone en idyllische Alpenlandschap, maar ook aan de precieze, karakteristieke ruimtelijke organisatie. Het lijkt nog altijd meer georiënteerd op het noorden, op Oostenrijk, waar Zuid Tirol tot 1919 deel van uitmaakte, dan op la vita Italiana. Dat geldt in belangrijke opzichten ook voor de lokale cultuursector en met name voor de hedendaagse kunst. Op dit kruispunt van culturen en ogenschijnlijke tegenstellingen, staat het moderne en hedendaagse kunstmuseum Museion, waar de Nederlandse Bart van der Heide sinds juni 2020 directeur is.

In november 2018 verliet Van der Heide na een roerige periode zijn positie als manager conservatoren & onderzoek bij het Stedelijk Museum in Amsterdam. Hij gebruikte de daaropvolgende periode om zich te oriënteren en nieuwe wegen te verkennen in Italië. Uiteindelijk koos hij voor Museion: ‘Het is een vrij nieuw museum en ik heb hier echt de kans om impact te maken, impact die meetbaar is. Ik heb ervaren dat een established plek als het Stedelijk, dat een veel grotere naam heeft, aanzien gaf. Maar de impact die ik daar voor mezelf en mijn eigen intellectuele ontwikkeling kon realiseren was gering.’ Van der Heide was in Amsterdam verantwoordelijk voor het uitwerken en uitvoeren van het tentoonstellingsbeleid, collectiepresentaties, het Public Program, Bureau Amsterdam, en het wetenschappelijk onderzoek. In Zuid-Tirol houdt hij zich ook bezig met deze taken, en ontwikkelt hij zijn visie op de rol van het hedendaags kunst museum in de 21e eeuw.

 Een soort ijsklont

Het huidige Museion werd geopend in 2008, tijdens Manifesta 7, en ligt een beetje eigenaardig als een groot wit blok, een soort ijsklont, op de oostelijke oever van de Talvera, waarlangs zich richting het noorden een prachtig natuurpark ontwikkelt. De voor- en achtergevels van het gebouw buigen zich naar buiten toe en zijn volledig van glas gemaakt. Van der Heide: ‘Het is eigenlijk een heel modern, haast corporate gebouw, bovendien is het museum relatief jong, dat biedt mogelijkheden in een regio die nog altijd bezig is de gemeenschap te overtuigen van de rol en het belang van publieke fondsen voor kunst, en van een museum voor hedendaagse kunst.’ Sinds 2006 is dit museum een public-private partnership: Fondazione Museion. In het bestuur zitten zowel de provincie alsook de private stichters van Museion, die de vereniging Museion in 1985 oprichtten. Tussen die verschillende belanghebbenden wordt Van der Heide geacht de juiste balans te bewaken.

Onder voormalig directeur Letizia Ragaglia heeft het museum een internationale reputatie opgebouwd met cutting-edge tentoonstellingen, met onder andere werk van Isa Genzken, Valie Export en Rosemarie Trockel. ‘Maar’, stelt Van der Heide, ‘het museum moet meer zijn dan de som van een reeks tentoonstellingen. Het heeft ook een civiele rol, een economische rol en een maatschappelijke rol. We weten allemaal dat Zuid-Tirol prachtige natuur en sterk verankerde tradities heeft, maar hedendaagse kunst heeft de taak om te tonen wat daarachter zit. Er is hier een enorm netwerk van intelligente creatievelingen en kunstinstellingen, denk aan Lungomare, BAU, Ar/ge Kunst, de Gherdëina Biennale, maar ook de techno- en Spoken Word community, stuk voor stuk internationaal georiënteerde organisaties en groepen die zich bezighouden met hedendaagse kunst en cultuur. Wat nu ontbreekt in het lokale idee van cultureel erfgoed is dat deze gemeenschappen daar ook deel van uitmaken. Het museum kan zich verbinden met die actuele cultuur en jonge kunstenaars, zich richten op de toekomst en zo laten zien dat cultureel erfgoed niet statisch is, maar juist iets dat telkens opnieuw herzien en geïnterpreteerd moet worden.’

Bij zijn aantreden zette Van der Heide direct het langetermijn project Techno Humanities op, dat hij samenstelde als een constellatie van samenwerkingsverbanden en verschillende museale en niet museale formats, zoals tentoonstellingen, technoparty’s en thematische discussiegroepen. ‘Met Techno Humanities willen we eigenlijk de rol van de geesteswetenschappen opnieuw profileren in een door technologie gedreven maatschappij. In het academische veld worden de geesteswetenschappen meer en meer gebagatelliseerd of gemarginaliseerd, maar tegelijkertijd groeien de kwesties en ethische discussies rond de invloed van algoritmes, de impact van de technologie etcetera. Als museum proberen we de rol van bemiddelaar aan te nemen, tussen de discussies over de consequenties en mogelijkheden van technologie en cultuur, en een ethics of practice.’

Bruggen slaan

Termen als ecosysteem, openheid en flexibiliteit karakteriseren Van der Heide’s visie voor Museion. Vanuit het motto ‘practice what you preach’ wil het museum een leidende en faciliterende rol aannemen voor de hele provincie. ‘Er is hier door de politiek nooit geïnvesteerd in verstedelijking, eerder juist in de periferie. Ik wil daarom het hele territorium als stedelijke omgeving benaderen en betrekken in een ecosysteem waarbij Museion kan dienen als knooppunt en katalysator.’ Ook op nationaal vlak wil Van der Heide met Museion een voorbeeldfunctie innemen. Veel publieke musea in Italië beheren collecties die vrijwel geheel bestaan uit bruiklenen, waardoor publiek geld naar het conserveren van privé collecties gaat. Here to Stay, de eerste tentoonstelling die Van der Heide als directeur presenteerde, is in dat opzicht veelzeggend. Deze tentoonstelling bracht werken uit de collectie samen die op verzoek van Van der Heide recentelijk werden omgezet van permanente, soms al decennialange, bruiklenen in donaties. ‘Zo hebben we het Archivio Nuova Scrittura in de vaste collectie opgenomen, gedoneerd door Paolo Della Grazia, met daarin 1800 van de belangrijkste werken op het gebied van visuele poëzie, fluxus en de relatie tussen woord en beeld. Maar ook werk van Paweł Althamer en een gigantische installatie van Natascha Sadr Haghighian’, vertelt hij trots. Met deze tentoonstelling speelde hij in op het enorme wantrouwen dat in Italië bestaat tussen de private en de publieke sector. En ook daar ziet Van der Heide een rol voor Museion: ‘Het gaat over impact: de publieke instellingen hier zijn erg politiek, terwijl de private instellingen vaak een meer innovatieve en internationale benadering hebben. Gezien de gecombineerde status van Museion hebben we een kans om een bewustzijn te creëren, en een perspectief te geven wat de voordelen daarvan zijn.’

Het museum heeft een brede programmering die ook los van het tentoonstellingsprogramma functioneert. Naast de tentoonstellingen wordt het publieke programma gedragen door twee autonoom functionerende pijlers: Museion Academy en Art Club. Museion Academy is een extracurriculair programma speciaal gericht op lokale studenten en scholieren, dat in samenwerking met universiteiten en academies de theorie en praktijk van hedendaagse kunst toegankelijk maakt voor een breder publiek. Art Club bestaat voornamelijk uit jonge professionals uit heel Zuid-Tirol die in samenwerking met veelbelovende medewerkers van Museion een actieve bijdrage leveren aan de programmering op drie verschillende, met elkaar verbonden, gebieden: Content, New Audiences en Public Program. Op die manier onderhoudt Museion ook een directe dialoog met expertise die van buiten komt: ‘Het idee dat expertise van buitenaf ook structurele impact kan hebben op wat wij, het museum, als waarden definiëren, heb ik eerder bij het Stedelijk Museum proberen te ontwikkelen. Bijvoorbeeld in de structurele samenwerking met Sonic Acts met de tentoonstellingen van Catherine Christer Hennix of de gebroeders Djaya (beiden 2018), projecten die zowel de museumcollectie, onderzoek, restauratiewerk en nieuwe samenwerkingen met zich meebrachten. In het Stedelijk Museum was dat nice to have, maar hier in Museion is het echt een must have geworden.’

Een rondleiding

We lopen nog een rondje door het museum. De begane grond wordt vrijgehouden voor presentaties die direct in relatie staan tot de regio, vertelt Van der Heide. Daar bevindt zich de Passage, een vrij toegankelijk deel van het museum dat ooit de oude stad met het nieuwere deel verbond. Op toepasselijke wijze wordt in de Passage een brug geslagen tussen werk dat al aanwezig is in de collectie en werk dat op de een of andere manier verbonden is met de regio. Op dit moment is daar uit de museumcollectie The Ethics of Dust te zien, een werk van Jorge Otero-Pailos dat in 2008 werd geproduceerd ter gelegenheid van Manifesta 7 op uitnodiging van Manifesta-curatoren Raqs Media Collective die de programmering in Bolzano samenstelden. Het werk, dat ook centraal staat in het gloednieuwe Studium Generale programma dat Museion ontwikkelde met UniBZ, is gepresenteerd in dialoog met de expositie Welcoming Persones Persons, een samenwerking tussen Biennale Gherdëina en Museion, samengesteld door Filipa Ramos en Lucia Pietroiusti in dialoog met de afdelingen collectie en research van Museion.

Op de bovenliggende verdiepingen zijn twee uitgebreide tentoonstellingen te zien, beide veelzijdige samenwerkingsprojecten waarin de museumcollectie, wetenschappelijk onderzoek, restauratiewerk en externe expertise samen worden gebracht. Zo is in Bird Flight werk te zien van de Weense kinesiste Erika Johanna Klien (1900-1957), terwijl de andere, Parables of Friendship, werk van de hedendaagse kunstenaar David Medalla (1942-2020) toont. Van der Heide: ‘De kunstenaars die we in deze tentoonstellingen op zaal hebben, overbruggen gezamenlijk de gehele twintigste eeuw: Klien werd geboren in 1900 en Medalla stierf in 2020. Beide kunstenaars vertegenwoordigen in hun werk een dynamische visie, maar anders dan bij de avant-gardes uit de vorige eeuw, staat bij hen een dynamische benadering centraal, met oog voor de menselijke dimensie. In het geval van Kliens Bird Flight is dat een didactische dynamiek, en in Medalla’s Parables of Friendship belichaamt de kunstenaar in feite die existentiële en relationele dynamiek waarin intimiteit zowel sexueel geladen als een manier van overleven was geworden.’

Enthousiast vertelt Van der Heide ook over de tweede tentoonstelling van Techno Humanities, getiteld Kingdom of the Ill, die in september zal openen. Daarin zal het discours van technologie verbonden worden met een reflectie op gezondheid en zorg. Van der Heide: ‘Met Techno Humanities willen we eigenlijk bevragen hoe het denken in tegenstellingen een lens kan zijn om de hedendaagse menselijke conditie beter te begrijpen. Dat doen we ook in Kingdom of the Ill. De titel komt van Susan Sontags Illness as Metaphor (1978) waarin ze uiteenzet dat ieder mens een dual citizenship heeft: een van het rijk der zieken en een van de gezonden. Deze tentoonstelling trekt deze vraag naar het nu: kunnen we vandaag, onder invloed van het kapitalisme, klimaatverandering en de pandemie, überhaupt nog zeggen dat we gezond zijn?’

Dergelijke kruisbestuivingen tussen het verleden en het heden, binnen en buiten, kunst en erfgoed, blijken kenmerkend voor de werkwijze van Van der Heide die zichzelf positioneert als communicator en als verbinder. Waar hij enerzijds met de vaste hand van een manager het museum bestiert, creëert hij met de ander ruimte waarin alle verschillende partners hun eigen draai kunnen vinden. Zo werkt Van der Heide aan zijn visie voor Museion, die horizontale glazen poort, om het te ontwikkelen tot een tot levendig en dynamisch knooppunt voor internationale kunst en het lokale culturele ecosysteem.