metropolis m

De 14e Istanbul Biënnale laveert tussen de golf en de knoop. Soms letterlijk en tastbaar, maar in Carolyn Christov-Bakargievs denkwereld vooral onzichtbaar en in de overdrachtelijke zin van het woord: golven van emotie, energie, licht, geluid, golfbeweging in de geschiedenis, van revolutie of juist saamhorigheid, golfbewegingen van mensen. ‘Golven zijn altijd in beweging en nimmer permanent, ze suggereren herhaling en een wijdere verspreiding (van dingen, mensen, ideeën)’, aldus Christov-Bakargiev, de curator van SALTWATER: A Theory of Thought Forms. ‘Er zijn ook momenten waarop dingen, mensen en ontwikkelingen samenkomen en even tot stilstand komen; dit is het moment waarop knopen ontstaan en de golfbeweging tijdelijk wordt opgeschort.’ SALTWATER gaat over zowel golf als knoop.

‘It matters what matters we use to think other matters with; it matters what stories we tell to tell other stories with; it matters what knots knot knots, what thoughts think thoughts, what ties tie ties.’ Dit citaat van feministe en wetenschapssociologe Donna Haraway, vooral bekend om haar pleidooi de categorische grenzen tussen mens, dier en objecten af te schaffen, vat Christov-Bakargievs artistiek-filosofische zoektocht, en missie, in een zin samen. Het onderstreept ook het belang van het materiële, de concrete vorm en materialen waarmee we onze (denk)wereld vormgeven. Het domein van de beeldende kunst.

Harraways statement resoneert in het gedachtengoed van de Britse socioloog, feminist, politiek-activist én theosoof Annie Besant (1847 – 1933), een andere belangrijke inspiratiebron voor Christov-Bakargiev. Met name het boek Thought-Forms uit 1901. Besant beschrijft hierin de wederkerigheid tussen de gedachte en de vorm, of condities waarin deze gedachte tot stand komt. In lijn met haar theosofische overtuiging zijn thought-forms belichamingen of manifestaties van abstracte, onzichtbare vibraties. De publicatie is daarmee een van de eerste voorbeelden van moderne abstracte kunsttheorie.

De simpele, diagrammatische aquarellen uit Thought-Forms verbeelden scala aan verlangens en gedachtes. Ze zijn tentoongesteld in The Channel; Christov-Bakargievs eclectische verzameling van inspiraties en referenties. Christov-Bakargiev put naast de beeldende kunst uit een breed spectrum van wetenschappelijke kennisgebieden, zoals de wiskunde, neurowetenschappen, filosofie en de psychoanalyse, waarbij ze zich niet beperkt tot een specifieke tijd, plaats of cultuur. Zo zijn wetenschappelijke tekeningen van knopen, illustraties bij de knopentheorie van de Schotse wiskundige Peter Tait uit 1877, tentoongesteld naast Jacques Lacans psychoanalytische bespiegelingen op de ‘topologie van de knoop’ uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. In een ander gedeelte van The Channel zien we natuurkundige experimenten met knopen in water, Karel Blossfeldts taxonomische inventarisatie van plantsoorten en een exemplaar van Charles Darwins On the Origin of Species.

Hier wordt een universele verbondenheid of verknooptheid der dingen en de kennis der dingen gesuggereerd; ‘een holistisch en niet logocentrische wereldbeeld’ dat Christov-Bakargiev ook als grondslag nam voor haar dOCUMENTA 13. Alleen in SALTWATER neigt deze mystieke, theosofische en soms alchemistische benadering soms te veel naar een zoektocht, via de kunst, naar universele waarheden en hogere kennis, cryptisch vervat in allerlei motieven en patronen. De constellatie van objecten in The Channel fungeert niet alleen als toegang tot de rest van de tentoonstelling, maar ook als een code, een eerste sleutel om het mysterie van het menszijn te ontcijferen.

Maar wie denkt dat deze biënnale zich ophoudt in het mystieke rijk der symbolen, afgestofte kosmologieën of alchemistische bezieling van materialen, heeft het mis. Een groot aantal werken neemt politiek beladen onderwerpen en gebeurtenissen tot onderwerp, veelal direct verbonden met het recente verleden van Istanbul en Turkije. De specifieke locaties die hiervoor gekozen zijn, spelen daarbij een essentiële rol.

Michael Rakowitz toont bijvoorbeeld in een voormalige Griekse school de ambitieuze installatie The Flesh is Yours, The Bones Are Ours (2015). Het multimediale werk is geënt op het leven van de Armeense vakman Garabet Cezayirliyan. Middels verschillende objecten zoals kabinetten met krantenknipsels en andere souvenirs uit het Istanbul van eind achttiende-eeuw, een ruimte gevuld met gipsen ornamenten met art nouveau motieven, en wanden behangen met doordrukken van deze ornamenten op vloeipapier, ontvouwt zich stukje bij beetje hoe Cezayirliyan’s leven en werk verknoopt is met historische gebeurtenissen in Istanbul zoals de aardbeving in 1894, de introductie van de art nouveau, maar ook het tragische lot van de Armeense inwoners van Istanbul.

Rakowitz is niet de enige kunstenaar die in zijn werk verwijst naar de etnische zuiveringen van de Armeense en Griekse bevolking; een controversieel onderwerp in de Turkse geschiedenis waar tot op de dag van vandaag niet openlijk over gesproken wordt, maar dat Christov-Bakargiev met haar keuze voor kunstenaars en locaties duidelijk op de agenda heeft willen zetten. In het Istanbul Modern toont de Asli Çavu?o?lu haar installatie Red, bestaande uit een serie tekeningen gemaakt met een karmijnrode kleurstof die volgens oud (en geheim) Armeens procedé uit luizen wordt gewonnen. De tekeningen zijn simpel, maar prachtig. De manier waarop ze het verhaal vertellen, nog mooier. Gaandeweg de pagina’s verloopt de karmijnrode inkt en gaat de kleur over in het fel rood van de Turkse vlag. Een metafoor voor het langzaam verdwijnen of uitwissen van de Armeense cultuur in Turkije.

Locaties spelen een belangrijke rol. ‘Sometimes, simply the act of locating works of the symbolic order, such as artworks, in places where events have occured that have entered our imaginary systems through stories, history and myth, transform them […] Their context triggers a short circuit that shakes our pacified categories […] Such shaking initiates their ability to operate, to have agency and transform the world.’ Het is een ambitieuze en idealistische missie die Christov-Bakargiev de kunst meegeeft en die de ene keer beter uit de verf komt dan de andere. Hera Büyükta?çiyan’s simpele interventie in de achtergebleven bibliotheek van de voormalige Griekse School bijvoorbeeld herinnert aan de steeds kleiner wordende Griekse gemeenschap in Istanbul waardoor de school in 2007 uiteindelijk haar deuren moest sluiten. Cevdet Erek creëerde een wachtkamerachtige setting met een atonaal geluidswerk in een leegstaande parkeergarage. A Room of Rhythms – Otopark combineert alledaagse ritmes met historische ritmes en de golfbewegingen van de geschiedenis.

Een van werken waarin de dialoog tussen kunst en locatie een poëtische verdichting oplevert, is de installatie van Wael Shawky in de gerestaureerde Küçük Mustafa Pasa haman; een van de oudste bouwwerken uit de Islamitische periode, gebouwd in 1477, twintig jaar na de komst van de Ottomanen in Constantinopel. Terwijl je op kelimkleden en kussens naar de derde aflevering kijkt van Shawky’s Cabaret Crusades, The Secrets of Karbala, realiseer je je ineens dat je je fysiek bevindt op de locatie die het toneel vormt voor Shawky’s geschiedenis van de kruistochten.

SALTWATER: A Theory of Thought Forms is zowel ruimtelijk als inhoudelijk wijds opgezet, als een golf die zich verdicht en dan weer uitstrekt. Ook al is het niet altijd even duidelijk hoe Christov-Bakargievs politieke agenda zich verhoudt tot haar fascinatie met denkvormen als de golf en de knoop, als tentoonstelling werkt de biënnale. Juist de combinatie van groepstentoonstellingen met een wijdverspreid parcours van solopresentaties waarin de kunstenaars echt hebben kunnen uitpakken, geeft de biënnale een (denk)ritme waardoor gaandeweg verschillende lijnen, verbanden – of knopen zoals Christov-Bakargiev ze noemt – zichtbaar worden.