metropolis m

In Helmond is dit najaar een retrospectief te zien van het werk van de Amerikaanse kunstenaar/illlustrator James Avati, die in de jaren vijftig wereldberoemd werd met zijn toentertijd baanbrekende boekomslagen. Van de succesontwerpen van weleer bestaan schilderijen die nu voor het eerst in samenhang met schetsen, foto’s en paperbacks worden getoond in het Gemeentemuseum.

In de Verenigde Staten was er na de oorlog, nog veel sterker dan in Nederland, een ongehoorde pocketrage. Voor de uitgever betekende dit type boek weliswaar minimale winstmarges, maar ook maximale oplagen en de mogelijkheid om onophoudelijk nieuwe titels aan te slepen. Slechte boeken, goede boeken, treinlectuur, knutselboeken en wetenschappelijke uitgaven; uiteindelijk verscheen alles als pocket. Ze werden gekocht door jongeren met krappe beurzen. De strijd om de gunst van de lezer werd zowel in Europa als Amerika beslecht op het omslag, maar het Amerikaanse systeem was harder. Alleen de bestlopende covers kregen een goed plekje op het schap. Het strijdtoneel in Nederland en Amerika was aan elkaar verwant, alleen de munitie van de uitgevers verschilde. Tot het beste in Nederland behoorden de Zwarte Beertjes, met omslagen van Dick Bruna. Als mededirecteur van het bedrijf dat de boeken zowel uitgaf als distribueerde, heeft Dick Bruna met zijn omslagen een groot gebaar kunnen maken. Hij ontwierp omslagen die een elegante, calvinistische soberheid uitstraalden. Modern in hun grafische beeldtaal, intelligent in opvatting, vrolijk wat betreft het kleurgebruik, vriendelijk en vaak met een humoristische strekking. Ondenkbaar in Amerika.

Althans, dat ga je denken na kennismaking met het werk van James Avati (1912-2005). Avati, de grootste, best betaalde, meest bewonderde en geïmiteerde omslagkunstenaar van allemaal. De man die alom erkenning oogstte en in zijn meest succesvolle periode van zijn uitgevers (Bantam, Signet, New American Library) de beroemdste boeken kreeg toegeschoven, van William Faulkner, Tennessee Williams, J.D. Salinger en Alberto Moravia. Avati werd toegejuicht als de Rembrandt van de omslagkunstenaars, de King of Paperbacks.

Avati pakte zijn ‘omslagkunst’ groots aan. Hij mocht zelf geheel en al bepalen wat er op het omslag moest komen. Avati zocht zijn modellen zelf uit, op straat, onder zijn minnaressen, zijn dochters of via een modellenbureau, en bedacht en naaide kostuums voor hen. Hij toonde zich een ware regisseur van deze modellen, lichtte ze uit en fotografeerde ze. Uiteindelijk koos hij één foto die het beste trof wat hij voor ogen had uit om uit te vergroten tot het formaat dat het schilderij zou krijgen. Vervolgens schilderde hij het na. Er bestaat een foto van Avati als hij bezig is met schilderen, in zijn atelier, een kind op de arm en een baby aan zijn voeten. Waren eenmaal de monumentale hindernissen van de voorbereiding genomen, zo lijkt deze foto te willen zeggen, dan was het feitelijke schilderen pure ontspanning, een eitje. Het schilderij werd zo groot als de draaideuren van zijn uitgevers het toelieten: groot imponeerde en versoepelde dus de onderhandelingen.

Avati werd geroemd als regisseur die als geen ander in staat bleek zijn modellen, amateurs vaak, precies de gewenste lichaamshouding en uitdrukking te geven. Later heeft hij wel eens gezegd dat hij die beelden voor zich zag, als oude filmfragmenten die hij ergens in zijn hoofd had opgeslagen. Er is daarom gesuggereerd dat Avati, zoon en kleinzoon van fotografen van mode en society, het als regisseur wellicht ver had kunnen schoppen in Hollywood. Daar waren de omstandigheden echter niet naar. Op zijn vijftiende was Avati wees. Nadat zijn voogden ervoor zorgden dat hij een prestigieuze architectuuropleiding met succes doorliep, zou hij nog een hele weg te gaan hebben eer hij definitief voor een loopbaan in de kunst kon kiezen.

De wereld die Avati vastlegde in een voor ieder begrijpelijk, realistisch idioom, was niet erg vrolijk. Zijn personages lijken onschuldig vastgelopen slachtoffers van uitzichtloze situaties: het meisje dat een waardeloze kerel meeneemt naar haar bed, de man die kapot gaat aan een onverschillige vrouw, een tot eenzaamheid gedoemde vrouw met lege drankflessen rond haar bed. Het koperen spijltjesbed dat – net als de modellen – op meerdere omslagen opduikt, lijkt een bed te zijn dat niemand echt geluk bracht. Avati gaf toe dat zijn werk altijd ging over de relatie tussen man en vrouw. Je moest vooral niet denken dat dit iets met hem persoonlijk te maken had. Het thema van de seksualiteit drong zich gewoon aan hem op, het stelde hem in staat de essentie van een boek weer te geven in beelden die universeel begrepen worden. Stanley Meltzoff, Avati’s beste vriend en zelf ook een schilder, voegde hieraan toe dat Avati beelden schilderde die nergens in woorden te lezen waren. Avati’s omslagen kregen daarmee een bijzondere betekenis voor de pocketkopers in het preutse Amerika, het werd hun kennismaking met de ranzige kanten van de liefde, verbeeld door gewone mensen. En dus gingen de boeken, die toevallig vastzaten aan deze baanbrekende omslagen, met honderdduizenden exemplaren over de toonbank.

Avati mag dan overleden zijn, de wereld heeft besloten zijn nalatenschap te eren. Niet alleen in de VS maar ook in ons land. De VPRO zond in 2000 een mooi portret uit van Avati gemaakt door Piet Schreuders en Koert Davidse. Nu is er een nieuwe mijlpaal: de eerste museale overzichtstentoonstelling van Avati’s werk en de gelijktijdige publicatie van een monografie over het werk in het Gemeentemuseum in Helmond. In Helmond zijn Avati’s schilderijen bevrijd uit de kelders van de uitgevers waar ze tientallen jaren stonden te verstoffen, bevrijd ook uit de grafische context van het pocketboek met zijn miniatuurformaat, offsetraster en typografie. Zo zien we de schilderijen veel beter dan de kopers van de boekjes destijds. Maar wat zien we dan eigenlijk? Al in 1980 merkte Avati op dat boekomslagen niet meer schokken, alles is al eens gedaan. Voor onze door de wol geverfde ogen stralen de schilderijen geen revolutionaire vernieuwingsdrift uit. Maar misschien worden we wel opnieuw geraakt door Avati’s passie voor het universele, en filmisch uitgewerkte man-vrouwthema. Een passie zo sterk, dat ze decennia na dato de waarnemers uit het land van de olijke Beertjes wellicht nog kan treffen.

James Avati: King of Paperbacks. Schilderijen, schetsen, foto’s, paperbacks, film: een retrospectief.9 oktober 2005 tot en met 15 januari 2006

Gemeentemuseum Helmond

Piet Schreuders & Kenneth Fulton, The Paperback Art of James Avati, 010 Publishers Rotterdam, ISBN 9064505802