metropolis m

De Venezolaan Javier Téllez (1969) maakt films waarin geesteszieken een rol van betekenis spelen. Waarom hij dat doet, is bijna te duidelijk. Als zoon van psychiaters kwam Téllez continu in contact met patiënten. Zijn vrije tijd bracht hij door in de cinema – een van de eerste van Venezuela, die eigendom was van zijn grootvader. De combinatie leidde tot films die doordrongen zijn van waanzin, maar ook van een opvallende subtiliteit.

Het S.M.A.K. presenteert zeven films die Téllez maakte sinds 2004. Praise of Folly, genoemd naar de Lof der Zotheid van Erasmus, is het eerste grote overzicht van de kunstenaar tot nog toe. De films van Téllez zijn vrijwel zonder uitzondering visueel verfijnd en meeslepend. De rollen worden doorgaans door geesteszieken vertolkt, en aan de basis ligt haast altijd een bestaand gegeven, een oude film bijvoorbeeld, of een verhaal uit de mythologie. Omdat de films zo complex zijn, kies ik een kenmerkend (en erg intrigerend) voorbeeld uit. In Caligari and the Sleepwalker (2008) krijgt de aarde bezoek van een man uit de ruimte. Cesare, afgezant van de planeet Slavenster, reist in zijn slaap. Zijn ogen zijn op zijn oogleden geschilderd, waardoor hij volstrekt irreëel oogt. Cesare krijgt gezelschap van dokter Caligari, een wetenschapper die per se het bestaan van de onontdekte Slavenster wil bewijzen. Hij tracht een en ander uit de slaapwandelende Cesare los te peuteren en verneemt zo dat Slavenster een planeet vol gekken is. Waanzin is er doodnormaal, wat aanleiding geeft tot een wonderbaarlijke dialoog met voice-overs en beschreven borden.

Caligari and the Sleepwalker is gebaseerd op Robert Wienes avant-gardefilm Das Kabinet des Dr. Caligari uit 1920. In die film is Caligari een psychiater die de slaapwandelaar Cesare gebruikt als kermisattractie. Maar wanneer plots mensen worden vermoord blijkt Caligari niet te zijn wie hij beweert te zijn. Téllez presenteerde de oude film in een psychiatrische kliniek in Berlijn. Hij vroeg de patiënten om een nieuw scenario, geïnspireerd op de bestaande Dr. Caligari. In het resultaat speelt een patiënt de alien Cesare met de fysieke presence van een rasacteur. Opvallend is het subtiele door elkaar vloeien van de werkelijkheid en het science-fictionverhaal. En ook de surrealistische beeldtaal laat een onuitwisbare indruk na.

Wat Téllez telkens ambieert, is een versmelting van rede en waanzin. Elke keer worden in dat verband een paar heldere, filosofische vragen gesteld. Wat als mensen met kortsluiting in hun hoofd volstrekt normaal waren? Maar ook: wat als je een olifant zou maken op grond van de indrukken van blinden? Téllez ging op zoek naar het antwoord in de film Letter on the Blind, for the Use of Those Who See (2007). Daarin worden zes blinde mannen die nog nooit een olifant hebben gezien, uitgenodigd om het dier aan te raken en te beschrijven. Het sculpturale resultaat is eveneens te zien in het S.M.A.K.. Het heeft poten van autobanden, een lijf van baksteen en een slurf die gemaakt is uit mouwen van ruwe stof, net zoals de blinden het beschreven. Ook wie met gezichtsvermogen door het leven gaat kan wel wat leren van wie blind is, kun je concluderen. Idem dito voor wie zonder knetter in het hoofd zijn dagen slijt. Het idee levert een ingetogen tentoonstelling op met een handvol blackboxen rondom een soort ziekenhuisgang. Aan het eind wacht een echte circustent met een op scherm geprojecteerde film – The Greatest Show on Earth (One Flew over the Void). Daarin wordt een menselijke kanonskogel over de grens van Mexico naar de Verenigde Staten geschoten. Dat gaat gepaard met een ferme knal en een zachte landing. Wel passend voor een tentoonstelling die de waanzin prijst.