Myrthe van der Mark – Zinderend van spiritualiteit
In Studio S, de kelderruimte van Cc Strombeek net buiten Brussel, is een kunstwerk van de Nederlandse, in Brussel wonende Myrthe van der Mark te zien dat zowel wetenschappelijk als spiritueel aandoet. Het staat bol van referenties naar kunstenaars en schrijvers en is ook gerelateerd aan de eigen jeugd en familie van Van der Mark. Sander Bortier sprak met de kunstenaar en brengt het werk in verband met haar belangrijkste inspiraties.
In de schaduw van het Atomium staat een cultuurcentrum dat sinds jaar en dag een excellent programma van hedendaagse avant-garde toont: Cc Strombeek. In de kelderruimte is daar nu een tentoonstelling van performancekunstenaar Myrthe van der Mark te zien. Bij het afdalen van de trap word je door de warme, oranje gloed van haar sculptuur ontvangen. Dertig glazen koepels liggen als stolpen van een laboratorium op de vloer. De lichtgevende koepels creëren een soort aura, als waren het schrijnen.
Elke koepel beschermt en toont enkele pagina’s vol tekeningen en schrijfsels. De leesbaarheid daarvan is beperkt; hier en daar zijn woorden geschrapt, of één koepel bevat een stapeltje verfrommelde pagina’s. Er lijkt zich een microkosmos af te spelen onder elke stolp. Ernaast kweekt Van der Mark in twee omgekeerde koepels kristallen met mineralen, heet water en kleurstof. De kristallen groeien gedurende de tentoonstelling. In de ruimte staat ook een emmer met een bos anjers erin. Ze worden gevoed met ecoline en veranderen langzaam van kleur. Uit een speaker klinkt een etherische soundscape, met klanken die van een traporgel of een accordeon lijken te komen.
Van der Mark (1989, Nederland) woont en werkt in Brussel. Haar oeuvre wordt weleens omschreven als een ‘dynamische performance-collage gebaseerd op improvisatie en associatieve sprongen’. Met deze tentoonstelling, Girl lives in the village. Sculptress. If you must know., lijkt een nieuw hoofdstuk, of eerder: een nieuw geheel van verwijzingen en referenties, aangebroken.
De Engelse schrijver en filosoof Aldous Huxley (1894-1963) staat hier centraal. Die bewerkte pagina’s onder de stolpen zijn dertig door mannelijke kennissen van de kunstenaar bewerkte versies van The Doors of Perception, Huxleys autobiografisch relaas van een psychedelische trip onder invloed van mescaline (1954). Eenmaal onder invloed, gaf Huxley vrijheid uit handen, zag Van der Mark. Geïnspireerd door zijn trip deed ze hetzelfde, door de interpretaties van zijn werk aan dertig kennissen over te laten.
‘Het spanningsveld tussen wat je zelf beslist en hetgeen je overlaat aan de ander is iets wat in mijn vroeg werk zeer aanwezig was,’ zegt Van der Mark. ‘Er ontstond een zoektocht naar een zekere abstractie of afstand, die overschakelde naar een observatie in verhouding tot de ander. Mijn vraag in deze context was om een aantal pdf’s te ontvangen, opgedragen aan mij (‘For M’). Een narcistische vraag, maar ook een spanning tussen bijdragen die aan mij waren gericht en die als constellatie tot een soort Gesamtkunstwerk zouden fungeren.’
Van der Mark passeerde enkele grote cultuurhuizen met CMMC, een duo-collectief dat ze vormde met Céline Mathieu. Performances duurden soms wel twaalf uur; de relatie van het lichaam tot de tijd, en van ervaringen als uithouding en trance, stonden daarin cruciaal. The Writing Performance (2020) was bijvoorbeeld een – succesvolle – poging tot het schrijven van een novelle in drie dagen in het M HKA. Omgeven door nieuwsgierige bezoekers, en enkel op water en suiker.
Van der Mark maakt ook performances waarin haar lichaam op de proef wordt gesteld. Ik zag haar voor het eerst aan het werk toen ze L’Air toonde: een performance waarin ze de houding van het gelijknamige standbeeld van Aristide Maillol kopieert (1939, zie Kröller Müller), terwijl ze door een mondharmonica ademt. Het etherische van de lucht werd een fysieke zwaarte, echoënd in de tonen van het instrument. ‘Beeldhouwkunst is een kwestie van het snijden van de ruimte zelf’, zou Simone de Beauvoir ooit gezegd hebben, een van Van der Marks grote inspiratiebronnen als het ‘hoogtepunt van lichamelijkheid en strijd’.
‘Mijn praktijk als kunstenaar is een constant proces’, zegt de kunstenaar. ‘Inhoudelijk haal ik verschillende thema’s aan, die ik telkens anders uitwerk.’ Maar dat zij, en haar lichaam, het uitgangspunt vormen, blijft onveranderlijk.
Interessant is dat de tijd die Van der Mark zichzelf in haar performances en procesmatige kunstwerken oplegt – ‘een spanning, die ik ervaar telkens wanneer ik naar Strombeek fiets om te zien of er iets gekleurd of gegroeid is’ – in zekere zin ook van de toeschouwer gevraagd wordt. Het kost enige moeite, om alle referenties in deze kelder – ‘een mycelium van losse entiteiten en individuen die zich in hetzelfde lichaam bevinden’ – te begrijpen. Die inzet loont; de referenties zijn een intrigerende toevoeging aan het op zichzelf al poëtische, warme beeld van kleurrijke schrijfsels en bloemen in een emmer.
Van der Mark is geïnspireerd door mysticus en componist George Gurdjieff (c.1867-1949) die dans zag als een middel zijn voor spirituele groei en het herstellen van innerlijke balans, maar ook voor het bevrijden van de routineuze en mechanische toestand waar mensen zich in bevinden. Een toestand die hij ook wel ‘wakende slaap’ noemde. Ook de kunstenaar zoekt naar de ‘blijvende realiteit van het lichaam’, en wel via het medium van performance en onderzoek naar metamorfose en rituelen.
‘Gurdjieffs Improvisations speelt in de ruimte waar de kristallen groeien en de anjers kleuren: twee processen die scheikundig ogen en tegelijkertijd spreken over vormen en kleuren’, zegt de kunstenaar. Huxley heeft het over een ‘vernieuwde perceptie’, licht ze toe, waarbij de grenzen van zintuiglijke ervaringen vervagen: ‘patronen en kleuren worden belangrijker dan ruimte en tijd.’
Naast Huxley en Gurdjieff is ook kunstenaar Bas Jan Ader (1942-1975?) een inspiratiebron. Net als Gurdjieffs bekendste werk heet dat van Ader In Search of Miraculous: de zoektocht naar het wonderbaarlijke. In Aders videowerk en performances wordt net als in het werk van Van der Mark een tijdservaring verbeeld: Ader huilde minutenlang zonder duidelijke aanleiding, wacht op een moment van vallen of falen en stak uiteindelijk de Grote Oceaan over in een zeilboot, om vervolgens van de aardbodem te verdwijnen. Van der Mark noemt Aders video Primary Time (1974) een specifieke inspiratiebron. We zien Ader 25 minuten lang bloemen schikken volgens elementaire kleur, als een vermenging van een Mondriaaneske radicaliteit met een nationaal symbool – wat net zo goed geldt voor het oranje dat wederkeert in Van der Marks oeuvre.
We zien Ader 25 minuten lang bloemen schikken volgens elementaire kleur, als een vermenging van een Mondriaaneske radicaliteit met een nationaal symbool – wat net zo goed geldt voor het oranje dat wederkeert in Van der Marks oeuvre
Maar meer nog is Van der Mark geïnspireerd door Rudolf Steiner (1861-1925), grondlegger van de antroposofie: een spirituele filosofie die een holistische kijk op de wereld bevordert, waarbij spiritualiteit wordt gecombineerd met wetenschap en kunst. ‘De oorsprong van mijn studie van bewustzijnsvormen ligt in mijn Steinereducatie’. Ze somt haast automatisch een reeks herinneringen op: ‘De bordtekeningen op school, de lessen euritmie, onze moestuin, het donkere klaslokaal tijdens de Advent met vier kaarsen in een krans, springen over vuur, kersen eten, een palmpasenstok met gedroogd fruit en een gebakken broodje in de vorm van een kuiken – of was het een kip, door de straten wandelen, liederen zingen, in kerken, bij ouderen, de blokfluit, de djembé, de geur van speculaas, de stokken waarmee we iets deden maar ik weet niet meer wat, het oneindigheidssymbool bewandelen… En dat alles onder het oog van die strenge foto die daar hing van Rudolf Steiner. Zinderend van spiritualiteit.’
De herinneringen laten zien dat Van der Marks kunst ook een persoonlijke inslag heeft. De performances staan bol van referenties naar theoretici en andere kunstenaars, maar zijn ook gevoed door haar eigen jeugd en familieleden. Zo bracht Van der Marks zus een volksdans toen SPACE AGE CRYSTALS – Flexi Disc (2022) speelde in het M HKA: een plaat met opnames van de laatste dagen van Van der Marks vader, herwerkt door Joachim Badenhorst, de saxofonist met wie Van der Mark reeds verschillende keren performde, zo ook op de opening van de tentoonstelling in Cc Strombeek, en recent in order meer De Brakke Grond en de Yokohoma Triennale (Japan).
‘Volksdansen was een enorme verbintenis tussen mijn hele gezin’, legt de kunstenaar uit. ‘Behalve voor mezelf en voor mijn broer, die werkt voor de luchtmacht, wat ook iets is wat centraal stond in mijn werk – met een luchthaven als soort van platform voor op visuele communicatie gebaseerde choreografie. Ik werd als enige kind van de familie bij een auditie afgewezen voor volksdanslessen, wat bij iedereen in de familie indruk achterliet (lacht).’
Familie, het groeien, onderwijs en dans: het zijn componenten die de kunstenaar maakten tot wie ze is, en allemaal komen ze terug in Van der Marks performances en sculpturen. Zo worden haar kunstwerken een zoektocht naar niet alleen ‘het efemere van performance’, maar ook naar ‘herinneringen en personen die er niet meer zijn’. Misschien is daar de vergelijking met het werk van Ader het interessantst, wiens metaforisch vallen ook geïnterpreteerd wordt als referentie naar zijn vader die er niet meer is, gefusilleerd door Duits vuurpeloton wegens grootse daden van verzet. Het onderzoek naar menselijke relaties of het ontbreken ervan: ook dat is een bewustzijnsvorm.
Myrthe van der Mark: Girl lives in the village. Sculptress. If you must know., nog tot 18 mei 2023 in Cc Strombeek, Strombeek-Bever.
Sander Bortier
is kunsthistoricus
