metropolis m

De kunstenaar en activist presenteert in het M HKA in Antwerpen zijn grootste overzicht in jaren. Bart De Baere, Michael Connor en Valerie Smith belichten het oeuvre aan de hand van hun favoriete werk.

Als deelnemer aan het herfstseminar van The Artist’s Institute in New York moest ik vorig jaar een dag in het weekend doorbrengen in de kelderruimte van het instituut, om er de verlichting aan te doen en de bezoekers te voorzien van gesprekken en koffie. Op de dag in kwestie was er ongewoon vroeg een natte en krachtige sneeuwstorm neergestreken op de stad. Als gevolg daarvan kwamen er precies nul bezoekers.

Gedurende die dag deed ik de volgende dingen: Thaise curry bestellen, een gedeelte van Ingmar Bergmans Persona bekijken, ongeveer tweehonderd kopjes van Anthony Hubermans Nespresso drinken, op internet ideeën opdoen voor Halloween-kostuums, een van de scènes uit Jimmie Durhams video Collected Stones overdenken, de Wikipedia-pagina over Metternich lezen.

Collected Stones bestaat uit een serie van dertien korte video’s waarin een reeks technische innovaties van de afgelopen eeuw, zoals een telefoon, een modelboot en een koelkast, geraakt worden door stenen (de technische hulpmiddelen van weleer), die er tegenaan worden gegooid, er op vallen of er bovenop geplaatst worden. Steeds weer komen de stenen onbeschadigd uit deze botsingen, terwijl hun gevoeligere tegenstanders in de kreukels liggen. Ze zijn tot gruzelementen geslagen of op andere wijze ongeschikt geworden voor hun normale functie. De handelingen vestigen de aandacht op het feit dat de stenen ook gereedschappen zijn. Ze hebben een lange geschiedenis van sociaal gebruik, maar ze bestaan ook op een radicaal andere tijdschaal, die veel verder teruggaat dan die van de mens.

Ik vond de scène die begint met een titel op het scherm, A Stone from Metternich’s House in Bohemia, het meest raadselachtig. Vervolgens zie je een beeld van een glazen vitrine – niet een negentiende-eeuwse, zoals bij Mark Dion, maar een eigentijds, industrieel model met een frame van geborsteld metaal. Hij staat er tegen de neutrale achtergrond van een witte muur, als er plots een steen door het beeld vliegt die door de bovenste glasplaat breekt en vervolgens op de bodem van de vitrine ploft. Het ligt daar voor een moment, bewegingsloos, totdat de scène eindigt. Dit alles gebeurt in een paar tellen.

De steen wordt gepresenteerd in een sociale ruimte waar de mensen zorgvuldig uit weggelaten zijn. De video geeft daarmee de gelegenheid de rol van de steen bij menselijke aangelegenheden, of de relatie tussen mens en steen te overdenken. Het titelscherm aan het begin van de video lijkt te wijzen op een zeker maatschappelijk belang van de steen, maar al snel begint de twijfel op te spelen. Het ‘huis’ van Klemens von Metternich, dat ook bekend is onder de naam Kasteel Kynzvart, dateert uit het begin van de dertiende eeuw, lang voor de tijd van Metternich. Het is dus eigenlijk geen huis, en het is ook niet van Metternich. Bovendien, zelfs al komt deze steen van oorsprong uit de Bohemen, hoe kan een miljard jaar oude geologische formatie ‘van’ het huis van een negentiende-eeuwse staatsman zijn?

Als diplomaat voor het Oostenrijkse keizerrijk heeft Metternich bijgedragen aan het herstel van de stabiliteit in de Europese staten na de Napoleontische oorlogen. De historicus A.J.P. Taylor beschreef hem als ‘de saaiste man in de Europese geschiedenis’. Toch had hij een grote invloed op ten minste één moderne politicus: Henry Kissinger. Gezien Metternichs steun aan de status-quo en zijn niet bepaald gezonde, laatste aanhangers, kun je je afvragen of de steen onderdeel was van de fundering van zijn huis, of dat hij laat op een avond door het raam vloog, als gevolg van een volksopstand. De steen kan een teken van stabiliteit zijn, of van verandering.

Zo de steen een ambivalente relatie met het huis van Metternich heeft, heeft de steen een even ambivalente relatie met de vitrine. Omdat hij in de vitrine blijft liggen, wordt de steen ook een historisch artefact. Het wordt aangeboden ter nadere inspectie, waarmee de functie van de vitrine wordt voltooid. Naast de steen, die een nogal onbepaalde historische relatie met Metternich heeft, bevat de vitrine ook wat gebroken glas. Het is het bewijs van haar eigen vernietiging.

Natuur en cultuur, verandering en stabiliteit, oud en nieuw, opbouw en afbraak. Uit A Stone from Metternichs House in Bohemia komt een serie tegenpolen voort, die vervolgens ineen storten, en over elkaar heen vallen. De steen staat buiten de taal, buiten de architectuur en buiten het museum, maar het is tegelijk een wezenlijk deel van elk van hen, en van het gehele menselijke universum.

Michael Connor is schrijver en curator, New York