metropolis m

Een bezoek aan de tentoonstelling Light Time Tales van Joan Jonas (1936) in HangarBicocca in Milaan, een retrospectief dat door haarzelf ‘bloemlezing’ wordt genoemd, is als het wandelen door een geheugenpaleis. De industriële ruimte is absoluut paleisachtig: groot genoeg om Anselm Kiefers permanente installatie The Seven Heavenly Palaces (2004) te herbergen, met zijn logge, modulaire torens gemaakt van gewapend beton die oplopen tot een hoogte van achttien meter. De twintig werken van Light Time Tales bestaan vooral video’s en installaties die opgebouwd zijn rondom geprojecteerde video’s, waaronder een aantal van Jonas’ vroege zwart-wit 16mm films – zoals Wind (1968) en Paul Revere (1971). Het geheel omspant Jonas’ gehele carrière. Het moet voor de kunstenaar gevoeld hebben als een ‘trip down memory lane’.

Jonas sprak soortgelijke woorden tijdens de Q&A na de perspreview, waarbij een aantal bezoekers zijn hond (aangelijnd) uitliet. Wat toepasselijk was, gezien de prominente aanwezigheid van dieren, honden in het bijzonder, in de tentoonstelling. In Beautiful Dog (2014), Jonas’ meest recente werk in de tentoonstelling en een van de eerste werken die de bezoeker ziet, rent haar hond Ozu – als hommage vernoemd naar de Japanse filmmaker – over een strand in Cape Breton in Nova Scotia, Canada, waar Jonas sinds de jaren zeventig op zomervakantie gaat, en waar veel van haar films zijn opgenomen. De film is met drie verschillende camera’s gemaakt, waaronder een minicamera aan Ozu’s halsband, in een poging de wereld te laten zien vanuit het perspectief van een hond.

Andrea Lissoni, die de tentoonstelling samenstelde, moedigde Jonas aan het dierenthema, dat als rode draad door Light Time Tales loopt, voorop te stellen. ‘In alle sprookjes is er een dier dat hulp komt bieden’, zei Jonas tijdens de Q&A. Een van haar andere honden, de witte husky Zina, vergezeld de eenzame vrouwelijke figuur in de video Melancholia (2005), die onderdeel is van de installatie The Shape, The Scent, The Feel of Things (2004/2007). De twee lijken te zweven; hun beeltenissen zijn met behulp van een green screen middenin een sneeuwlandschap geplaatst. Zina komt ook voor in Waltz (2003), waarin we haar soms gemaskerd en met verschillende rekwisieten, zoals vlaggen en spiegels, naast haar elfachtige baasje zien in een magisch bosrijk landschap, ook gefilmd in Cape Breton. Geplaatst aan het begin van de tentoonstelling maakt Waltz direct duidelijk dat een chronologische en lineaire presentatie wordt vermeden.

In plaats daarvan hebben de kunstenaar en de curator ervoor gekozen de tentoonstelling zo in te richten dat terugkerende motieven en de cyclische aard van Jonas’ preoccupaties helder naar voren komt. Het circulaire parcours waartoe zowel de individuele installaties als de tentoonstelling als geheel uitnodigen, is misschien wel het best zichtbaar vanaf het beginpunt, wanneer je je achter gordijnen begeeft en de pikdonkere L-vormige Ruimte betreedt. Daar zie je videowerken op verschillende dragers, verspreid over de gehele ruimte. Zoals een voor het oog uitdijende cirkel van uitgerekte papieren kegels, die dienden als geluidversterkers en muziekinstrumenten in performances voor Mirage (1976). Met dubbele, holle projectieschermen gemaakt van Japans papier en hout, eerder gebruikt in Double Lunar Rabbits (2010), wordt de in Jonas’ werk vaak aanwezige herhaling en verdubbeling benadrukt.

‘Iemand zei dat […] de ontwikkeling cyclisch verloopt, dat je altijd uitkomt bij het begin’, mijmert de kunstenaar in een voice-over aan het einde van de in 1976 gemaakte video I Want to Live in the Country (and Other Romances). Het circulaire komt terug in Light Time Tales, bij een scène met een bezem op de stoep en in de vorm van de in kimono gehulde kunstenaar die een radslag doet, afgespeeld in slowmotion in Songdelay (1973). Het zit ook in de metalen ring of hoepel leunend tegen een van de projectieschermen en de ronddraaiende schoepen van een windturbine in The Shape. En in een met wit krijt op zwarte ondergrond getekende dubbele cirkel of Keltisch knopenpatroon dat onderdeel is van de installatie Lines in the Sand (2002).

Voor Jonas zijn de cirkel en de lijn de primaire elementen van het tekenen, dat net zo goed als sculptuur een basis vormt voor haar multimediale werk. Voordat ze doorbrak als performancekunstenaar is ze geschoold in tekenen en sculptuur. Ook al is ze altijd op zoek naar nieuwe manieren van tekenen, van delicate zen-achtige lijnen in zand tot zwarte inktsporen in de sneeuw in Reanimation (2010/2012/2013), toch grijpt ze vaak terug op het ouderwetse schoolbordkrijt. Het is een krachtig beeld in het theater aan herinneringen in ons hoofd.

Jonas koppelt elementaire vormen en middelen aan meer complexe technologie in sterk gelaagde performances zoals Reanimation, die op 21 oktober in HangarBicocca is heropgevoerd. Het blauwgetinte Street Scene With Chalk (1976/2008/2010) legt het beeld van een scène uit Jonas’ Reading Dante, een performance uit 1976, over een close-up van de lijnen of cirkels tekenende, gummende en opnieuw tekenende hand van de kunstenaar; tegelijkertijd getoond vormen ze samen een soort palimpsest.

Wat, dwalend door de enorme ruimte, vooral indruk maakt is de gevarieerde presentatie: de scherpe contrasten tussen eenvoudige monitoren en schermen, en de meer uitgebreide en kleurrijke multimedia-installaties met allerlei rekwisieten, sculpturale objecten en overblijfselen van uitgevoerde performances die soms opduiken in de getoonde video’s. De ongebruikelijke presentatie wordt nog eens bekrachtigd door twee werken uit de serie My New Theatre. De compacte installatie lijkt op een diorama en bestaan uit een monitor die is ingebouwd in een lange, conische vorm op houten schragen, met aan het uiteinde een bankje, als ware het een draagbaar miniatuurtheater.

Het in één open ruimte laten zien van haar werk – afgezien van Reanimation, dat een eigen ruimte heeft – moet een uitdaging geweest zijn voor Jonas, die gewend is te exposeren in netjes opgedeelde white cubes. Het bij elkaar plaatsen en op afstand bekijken van haar werk bracht voor haar tot dan toe niet vanzelfsprekende thema’s en formele overlappingen aan het licht. In de grote donkere ruimte van HangarBicocca overlappen individuele videowerken elkaar ook fysiek, wanneer een projectie of het geluid van het ene werk een ander, naburig werk beïnvloedt. De beklemmende melodie van Waltz, waarvoor Jonas samenwerkte met wijlen Robert Ashley, vult zelfs de gehele tentoonstellingsruimte. Indringend, circulair en duizelingwekkend als het werk zelf.