metropolis m

Als er één onderwerp populair is in de hedendaagse sciencefiction dan is het de verhouding tussen feit en fictie. Wat is werkelijk en wat is simulatie en vooral: wat maakt het uit? Het kost geen moeite de illusie van het videowerk van Saskia Olbe Wolbers door te prikken, maar liever laat je je als toeschouwer meevoeren door het sprookjesachtige decor dat de achtergrond vormt van aangrijpende levensgeschiedenissen met een bizarre ondertoon.

In Kilowatt Dynasty (1998) nodigt een vrouwenstem ons uit mee te gaan naar de toekomst, het moment van haar conceptie. ‘Let’s try to imagine that I am going to be born in seventeen years. Let’s, in our heads, go forward to the year 2016. The year in which I will be conceived.’ Sluit je ogen en ga mee naar de bodem van een stuwmeer waar, vanuit een televisiestudio onder water, het Tell-Sell-programma Kilowatt Dynasty wordt uitgezonden. Een andere tijd, een andere locatie: de belofte van iets dat afwijkt van onze dagelijkse leefomgeving. Tot zover volgt de video van Saskia Olde Wolbers de belangrijkste ingrediënten van sciencefiction.

Maar waar in de gemiddelde sciencefictionfilm de futuristische setting een duidelijke functie heeft, namelijk als een index voor de toekomst, geeft de video van Olde Wolbers geen duidelijk beeld van de locatie waarnaar we zijn verplaatst. Ook de extravaganza aan special effects en technologische gadgets ontbreekt. De enige informatie die we krijgen is dat de technologie de mensheid in staat heeft gesteld een leefruimte onder water te creëren, met uitzicht op een gebied waar voorheen een miljoen mensen woonden.

Terwijl de voice-over ons haar prenatale voorgeschiedenis vertelt, navigeren we langzaam door een gangenstelsel. Een esoterische zweefruimte opgebouwd uit vloeiende vormen waarin het licht, gefilterd door het water, op de wanden wordt weerkaatst. In deze vloeibare ruimte wordt ons oriëntatievermogen danig op de proef gesteld. De reflecties en transparanties maken het onmogelijk om grip te krijgen op de architectonische structuur en de begrenzingen van de ruimte. Deze ‘ruimteloosheid’ heeft echter tegelijk iets aangenaam hallucinerends en claustrofobisch.

De labyrintische omgeving met de metafysische logica van een vissenkom – wat is binnen, wat is buiten? – speelt een cruciale rol in het verhaal. Het verblijf in deze onnatuurlijke leefsituatie, waarin het verschil tussen dag en nacht verdwenen is, veroorzaakt een psychische aandoening bij de host van het Tell-Sell-programma. Na verloop van tijd begint zij symptomen van het Inverted Dream Syndrome te vertonen. De verklaring van deze psychische aandoening zou rechtstreeks uit één van de boeken van Oliver Sachs kunnen komen. ‘Het Inverted Dream Syndrome, met name voorkomend onder astronauten, leidt ertoe dat de patiënt de ervaringen die hij tijdens de slaap meemaakt verwisselt met de ervaringen in waaktoestand’, vertelt de voice-over. Dus wat je denkt te dromen, is werkelijkheid, en wat je in werkelijkheid ervaart, is gedroomd. Onze zintuigen nemen een loopje met ons cognitieve vermogen en zorgen voor een verstrengeling van feit en fictie. Uiteindelijk raakt de vrouw, de toekomstige moeder van de vertelster, opgesloten in het labyrint van haar eigen gedachten en creëert in haar hoofd haar eigen realiteit met een eigen logica voor ruimte en tijd.

Ruimtes die afwijken van onze normale omgevingen zijn terugkerende motieven in het werk van Olde Wolbers. Vaak zijn het gesloten eenheden waarin eindeloos wordt rondgedwaald. Ze functioneren als metafoor voor de zogenaamde ‘mental space’: onze innerlijke belevingswereld gevuld met fantasieën en herinneringen. In een eerder werk van Olde Wolbers, Cosmos (1998), vormt een hightech parkeergarage de locatie voor een bizarre gebeurtenis. Roestvrijstalen deuren openen zich naar een volgend platform, gevolgd door weer een schuifdeur en een volgende en een volgende. Day-Glo (1999) verhaalt over een man die met een computer een virtueel park gebouwd heeft, gebaseerd op de omgeving waarin hij en zijn vrouw elkaar voor het eerst hebben ontmoet. Naarmate zijn echtgenote meer en meer tijd in deze ruimte doorbrengt, wordt zij hierdoor zo opgeslokt dat hij uiteindelijk ieder contact met haar verliest.

In beide werken is het futuristische karakter van deze locaties geen doel op zichzelf. Noch is het duidelijk of de gebeurtenissen zich in het heden of in de toekomst afspelen. Tijd en ruimte zijn aanknopingspunten in het verhaal, voertuigen voor de verbeelding. In Kilowatt Dynasty blijft het onduidelijk of misschien zelfs de onderwaterstudio niet een product is van het Inverted Dream Syndrome, een fictie in een fictie.

Huidige ontwikkelingen zoals genetische manipulatie, artificial intelligence, observatietechnologie en biochemische oorlogsvoering vormen vaak de inspiratie voor sciencefiction. Zowel in de film als in de literatuur bestaan er talloze voorbeelden waarin de hoofdpersonen geconfronteerd worden met een ‘nieuwe’ werkelijkheid, waarin deze ontwikkelingen tot in hun uiterste consequentie doorgevoerd zijn. Niet zelden wordt er direct commentaar geleverd op sociaal-politieke kwesties in onze huidige samenleving. De uitkomst van deze scenario’s is doorgaans niet zo hoopgevend. Het menselijke – liefde et cetera – moet het afleggen tegen de drang tot technologische vooruitgang en uiteindelijk wordt de mens het slachtoffer van zijn eigen uitvindingen.

Ook het raamwerk waarin Olde Wolbers’ ficties zich ontwikkelen is gebaseerd op situaties uit de werkelijkheid. In China bijvoorbeeld is men momenteel een dam aan het bouwen waardoor in de nabije toekomst een stuwmeer zal ontstaan met als gevolg een gedwongen volksverhuizing van twee miljoen mensen. In Florida bestaan onderwatercentra en het is niet eens ondenkbaar dat een of ander commercieel televisiestation de mogelijkheid zal benutten om op deze unieke locatie een studio te bouwen. Olde Wolbers is niet zozeer gefascineerd door de technische mogelijkheid, alswel door de manier waarop mensen zich in deze situaties zullen gedragen. Haar verhalen ontstaan vanuit het perspectief van één of enkele personages – die overigens nooit in beeld verschijnen – en ze beschrijven hoe deze personages overleven onder de nieuwe leefomstandigheden.

Het verhaal in Kilowatt Dynasty is misschien rooskleuriger dan de doemscenario’s in de distopische sciencefictionfilm, maar een echt happy ending biedt het niet. De toekomstige moeder ontmoet via een omweg uiteindelijk een man. Er moet tenslotte een kind worden verwekt. Maar zowel man als vrouw zijn emotioneel niet in staat zich aan te passen aan hun nieuwe leven – dat van na de dam. En in hun melancholie, gestimuleerd door het uitzicht op hun vroegere dorp, besluiten zij voorgoed onderwater te blijven.

Olde Wolbers’ hoofdpersonen verlangen naar een andere, betere wereld, en zijn uiteindelijk niet in staat om te gaan met hun nieuwe realiteit. Bewust of onbewust vluchten zij in hun eigen werkelijkheid, of dat nu een Inverted Dream Syndrome is of een virtual reality.