metropolis m

15.099 dollar is het bedrag dat de New Yorkse kunstenaar Sal Randolph ervoor overhad om deel te nemen aan Manifesta 4, de Europese biënnale voor hedendaagse kunst die nog de hele zomer in Frankfurt plaatsvindt. Randolph verwierf een plaats op de deelnemerslijst door de plek over te nemen van Christoph Büchel, een kunstenaar die wel was geselecteerd door het curatorenteam, maar die zijn uitnodiging vervolgens als een conceptueel kunstwerk te koop aanbood op een internetveiling. Randolph was de hoogste bieder en drong zo als enige Amerikaan een tentoonstelling binnen die nadrukkelijk bedoeld is als platform voor jonge Europese kunstenaars.

Voor geld is alles te koop, zeker in een stad als Frankfurt, waar meer dan vierhonderd banken kantoor houden in de hoogste wolkenkrabbers van Europa, waar Mercedessen en BMW’s het straatbeeld bepalen en waar bezoekers in het centrum worden verwelkomd door een reusachtig euroteken. Wie zich afvraagt waarom de Manifesta-organisatie na Rotterdam, Luxemburg en Ljubljana nu juist in Frankfurt is neergestreken, zal te horen krijgen dat de stad een rijke infrastructuur heeft aan musea en kunstinstellingen. Maar het feit dat de banken samen met de gemeente 1,3 miljoen euro aan sponsorgeld ophoestten, zal de doorslaggevende factor geweest zijn. Met als gevolg dat deze aflevering in de volksmond al ‘Moneyfesta’ is gaan heten.

Het zijn bedragen die in schril contrast staan met de inkomsten van de deelnemende kunstenaars, zo blijkt uit het project Artist from… van Andreja Kuluncic. Zij vroeg de Manifesta-kunstenaars naar hun jaarsalaris en maakte die informatie publiekelijk door middel van een postercampagne. In de bushokjes in het centrum van Frankfurt hangen affiches met portretten van de deelnemers, vergezeld van teksten als ‘Artist from Czech Republic. 2001 artistic income 1.300 euro. Average annual salary in Czech Republic 5.600 euro.’ Dat lijkt weinig, maar het is altijd nog twee keer zoveel als het gemiddelde salaris in bijvoorbeeld Macedonië.

Het IJzeren Gordijn mag dan tot het verleden behoren, op economisch gebied bestaat er nog steeds een duidelijke scheidslijn tussen de landen die tot de Europese Unie behoren en de landen die daarbuiten vallen. De Manifesta-organisatie heeft al bij haar oprichting in 1993 de doelstelling geformuleerd om de kloof tussen West- en Oost-Europa te dichten. De tentoonstelling moest een dialoog op gang brengen tussen kunstenaars uit het Westen en het voormalig Oostblok en zo een bijdrage leveren aan de culturele eenwording van Europa. Niet voor niets vond de derde editie van Manifesta twee jaar geleden in de Sloveense hoofdstad Ljubljana plaats, een stad die balanceert op de grens tussen Oost en West. Onder de titel Borderline Syndrome werden de kunstenaars destijds uitgenodigd om een visie te ontwikkelen op het nieuwe, zogenaamd grenzeloze Europa. In Ljubljana, waar de kunst onlosmakelijk met de locatie verbonden was, vormde de Manifesta in de eerste plaats een politiek statement.

In Frankfurt ontbreekt een vastomlijnd thema. Volgens de drie curatoren – de Bulgaarse Iara Boubnova, de Spaanse Nuria Enguita Mayo en de Franse Stéphanie Moisdon Trembley – zou dat de tachtig geselecteerde kunstenaars alleen maar in hun vrijheid beperkt hebben. Het gevolg is dat Manifesta 4 een bleke afspiegeling is van de voorgaande editie en een hinderlijk vrijblijvend karakter heeft. In geen van de vier tentoonstellingslocaties is een lijn te ontdekken in het brede aanbod van video’s, foto’s, tekeningen, beelden en installaties.

Net als twee jaar geleden voeren documentaire video’s de boventoon op de tentoonstelling. In het Städelsches Kunstinstitut, waar een zaal is ingericht met tien videoschermen, trekken de problemen van Europa aan je netvlies voorbij. Schrijnend zijn de beelden van lijmsnuivende straatkinderen uit Istanbul, die in de film This is Disney World van de Turkse kunstenaar Esra Ersen met betraande ogen vertellen over hun overleden moeders en aan drank verslaafde vaders. En ook de tandeloze, graatmagere straatmuzikanten uit Sevilla die de hoofdrol spelen in de film An error occurred van Alonso Gil wekken het medelijden van de toeschouwer op. Dan biedt de video Happy End van de Russische Lyudmila Gorlova tenminste nog enkele lichtpuntjes. Zij filmde pasgetrouwde stellen die op een troosteloze parkeerplaats in Moskou een heus feest weten te bouwen met wat flessen drank en een accordeonist.

Deze Manifesta heeft twee gezichten. Naast de serieuze, sociaal geëngageerde kunstwerken zijn er ook veel bijdragen te zien die opvallend luchtig en soms zelfs melig van toon zijn. De porseleinen kitschbeeldjes van de Albanese kunstenaar Alban Hajdinaj, de architectonische knutselwerkjes van de Sloveen Tobias Putrih en de levensechte poppen van de Rus Anton Litvin, die je alleen met een verrekijker kunt bekijken omdat ze op de daken rondom het Frankensteiner Hof staan – het zijn stuk voor stuk kunstwerken die even grappig als nietszeggend zijn. Tot diezelfde categorie hoort ook de installatie van de Poolse kunstenaar Monika Sosnowska, die een labyrint van negen identieke kamertjes met groenwit geschilderde muren bouwde. Even krijg je het Spaans benauwd als je dreigt te verdwalen in het woud van eenvormige deuren. Maar het effect was nog claustrofobischer geweest als Sosnowska de gelegenheid had gekregen om meer kamers te bouwen.

Er zijn weinig kunstwerken die je bijblijven na een bezoek aan deze Manifesta. Het is eerder de chaotische, experimentele en soms licht anarchistische sfeer die het evenement zijn sympathieke uitstraling geeft. Anders dan andere biënnales en bijvoorbeeld de Documenta heeft Manifesta het karakter van een kunstacademie, waar ideeën nog lang niet uitgekristalliseerd zijn. De meeste kunstenaars zijn piepjong en buiten hun eigen land nog volslagen onbekend. Zij voelen (nog) geen behoefte om salonfähige kunst te maken, maar zijn liever een tikkeltje recalcitrant.

Een mooi voorbeeld van die opstandigheid is de video Traffic Control, een registratie van een illegale performance die Ivan Moudov vorig jaar in Oostenrijk opvoerde. Gekleed in een uniform van de Bulgaarse politie stapte de kunstenaar een kruispunt op en begon spontaan het verkeer te regelen. Het is hilarisch om te zien hoe de automobilisten de stoplichten negeren en netjes de aanwijzingen van de druk fluitende verkeersregelaar opvolgen. Aan de performance kwam pas na twintig minuten een einde, toen Moudov door twee motoragenten van de echte verkeersbrigade gearresteerd werd.

Ook Marc Bijl, een van de twee Nederlandse deelnemers aan de Manifesta, houdt ervan tegen de schenen van het establishment te schoppen. Op de neo-classicistische zuilen van kunstruimte Portikus spoot hij in graffitiachtige letters het woord ‘resist’, en vlakbij de ingang van het Frankfurter Kunstverein liet hij een uitgebrand autowrak achter. De nietsvermoedende voorbijganger waant zich daar even in de straten van Belfast of Derry. Alleen pleit de opruiende muurschildering die Bijl bij de auto maakte niet voor een onafhankelijk Noord-Ierland maar voor een ‘Dutch Independent Republic’. In het hart van Frankfurt prijken nu de Nederlandse vlag en de Hollandse leeuw. ‘Eendracht maakt macht! No Europe, No monarchie’, staat er in een fascistisch lettertype bijgeschreven.

Dan is de bijdrage van Jasper van den Brink een stuk vredelievender. Hij bouwde een knalgeel kraampje aan de oever van de Main waar glazen jus d’orange en sinaasappellikeur verkocht worden. De verse sinaasappels lijken uit een bron in de rivier te komen. Om de twintig seconden borrelen daar, tussen de zwanen en eenden, sinaasappels omhoog die vervolgens in een nette rij stroomafwaarts drijven, als parels aan een ketting. Het is een vederlicht, romantisch kunstwerk dat wat kleur geeft aan een verder zo fletse Manifesta.