metropolis m

Het eeuwenoude verlangen naar autonomie is vooral een zucht naar ruimte. Vrije ruimte, eigen ruimte, creatieve ruimte. Als een ware space invader gaat de hedendaagse kunstenaar op zoek naar nieuwe autonome zones, de controle maatschappij handig omzeilend. Met speels gemak plaatst hij over de ordentelijke geografische ruimte van de stad een veel flexibelere psychogeografische ruimte en creëert een hyperspace die wel eens veel minder virtueel zou kunnen zijn dan velen denken.

‘We shall have a bon voyago’

(Jan Jansz alias Murat Reis, president van de piratenrepubliek Salé, ca. 1620)

Overal en in een steeds hoger tempo dringt autonomie zich aan ons op: Autonomy Online, Autonomy Knowledge Management, Autonomy Multimedia, MP3.Autonomy, Autonomy Network Banking… Gewapend met logo’s, flitsende websites, verleidelijke beloftes en peperdure trainingen heeft autonomy.com alle herinneringen aan de oude entrepreneurs – activisten en kunstenaars – doen uitwissen. Terwijl het oude vocabulaire, met leuzen als Kruisraketten Nee, Gasprijzen Omlaag en Geen Woning Geen Kroning, in een vergaande staat van ontbinding verkeert, slaat het nieuwe revolutionaire elan onverbiddelijk toe: Just Do It, Live Life To The Max, Pak & Bel. Wie nog twijfelt aan de ontwrichtende potentie van autonomy.com let niet goed op: in het Coolsingeloproer van de Feijenoord-hooligans in 1999 werden deze beloftes in één klap ingelost tijdens de plundering van sportzaken, slijterijen en mobiele telefoniewinkels. Ook de kunstwereld, die het begrip autonomie zelfs stolde tot een beroepspraktijk, ziet de ‘autonome kunst’ uit haar gezichtsveld verdwijnen en bezint zich op nieuwe wegen. Exemplarisch schijnt de drijvende abortuskliniek van de Women On Waves, financieel en artistiek gesponsord door de Mondriaan Stichting en AVL-Ville, waarin het grote thema van William S. Burroughs’ Cities Of The Red Night (1980) nog éénmaal de revue passeert: autonomie – dat wil bij Burroughs zeggen, dat fantastische bondgenootschap van avontuur, vriendschap, piraterij en vrijstaten.

Vrijstaten

In Cities Of The Red Night beschrijft en analyseert Burroughs de teloorgang van autonomie in de westerse cultuur. Gevoed door zijn fascinatie voor de talloze piratenrepubliekjes van de achttiende eeuw, zoals het door Captain Mission gestichte Libertatia, geeft hij een schets van de autonome zones, democratische grondwetten en multiculturele gemeenschappen, zoals die zich ontvouwden langs de kusten en vervolgens in de binnenlanden van Noord Afrika en Midden-Amerika. Hij looft de vrijstaten om hun multiculturele samenstelling, de vaak positieve aanvaarding van homoseksualiteit, hun interculturele muziek en artistieke aspiraties, en vooral hun liefde voor avontuur en kameraadschap. Op economisch en democratisch gebied acht Burroughs deze gemeenschappen superieur aan de latere natiestaten die ontstonden uit de Franse, Amerikaanse en Russische Revoluties. Die revoluties orakelden over autonomie en democratie, maar ‘plooiden zich naar akelige vormen van dictatuur, onderdrukking, achterbaks gekonkel en bureaucratie’. Onder dit Hobbesiaanse bewind werden de vrijstaten van Libertatia , Salé, van Tristan da Cuna tot Pernambuco op wereldschaal vermorzeld: ‘De kans was daar, maar hij werd gemist. Het recht je leven in te richten, met vrienden naar keuze, onder wetten waar je achter staat – dat recht stierf in de achttiende eeuw met Captain Mission. Alleen een wonder of een ramp kan die autonomie herstellen’.

Bij zijn leven diende dat wonder of die ramp zich nog niet aan, want steeds verleidelijker en efficiënter drong de ‘controlemaatschappij’, zoals Burroughs onze laatkapitalistische, digitale en veramerikaniseerde samenleving noemde, door tot in alle uithoeken van de wereld. Ook ons fysieke lichaam werd niet gespaard, en bedwelmd door ‘the ugly spirit’ werd het verlangen naar autonomie ten slotte verbannen uit ons genoom. Die wetenschap overtuigde hem ervan dat de speurtocht naar autonomie om nieuwe inzichten, routes en attitudes vroeg. Niet alleen verklaarde hij de oorlog aan het lichaam en mijmerde hij over het downloaden van het bewustzijn, ook ontpopte hij zich tot een fel tegenstander van de NASA en de mondiale ruimtevaart, omdat hun inzichten en technologieën de achttiende eeuw nooit waren ontgroeid. Een ruimteschip als de Apollo achtte hij een technologische miskleun, een soort onderzeeër, een ‘aqualung’, ontworpen naar analogie van de oceaan en het zeeschip, maar volstrekt ongeschikt voor de exploratie van ‘space’. De huidige exploratie van ‘space’ – zoals Burroughs autonomie voortaan definieert – heeft daarom alle trekken van de controlemaatschappij die ons op Aarde al vernederde en verveelde. Daarom sticht hij Margaras Unlimited, een corporate identity, een beeldmerk met een heldere content: het verenigen van iedereen die het onderzoek naar ‘space programs, space exploration, simulation of space conditions and exploration of inner space’ wil bevorderen.

Conceptuele gemeenschappen

Vandaag hebben de space invaders van Margaras Unlimited zich als parasieten genesteld in de verlaten zones van de autonome kunst. De speurtocht naar ‘space’ lijkt een essentieel streven van iedere zichzelf respecterende kunstenaar en activist. In die atmosfeer diende niet alleen het fenomeen van de ‘broedplaats’ zich aan, maar kon ook het thema van de ‘vrijstaat’ zich in het kunstdiscours verankeren, denk aan AVL-Ville in Rotterdam. Voor dit type van territoriale vrijstaatjes is er bovendien met de metafoor van de piraat goede zaken te doen. Volgens Peter Lamborn Wilson alias Hakim Bey is dat niet zo verwonderlijk. In zijn undergroundbestsellers TAZ: Temporary Autonomous Zones (1994) en Pirate Utopia’s (1995) beschrijft hij de piratenrepubliekjes niet alleen als avontuurlijke, creatieve gemeenschappen die overheidsbeleid en bureaucratie met succes op afstand wisten te houden, maar ook als bikkelharde commerciële ondernemingen: ‘De achttiende-eeuwse piraten schiepen een intrigerend informatienetwerk dat de hele wereld omspande. Primitief en in de eerste plaats gewijd aan keiharde zaken, functioneerde het bewonderenswaardig goed. Verspreid in het internet lagen eilanden van tijdelijke autonomie, waarvan een aantal plaats bood aan conceptuele gemeenschappen, complete minimaatschappijtjes, doelbewust buiten de wet levend en vastberaden dat zo te houden, al was het maar voor een kort en vrolijk leven’. De piraat kent slechts één adagium: ‘Come to us and liver under our articles’, aldus Burroughs in zijn kernachtige samenvatting van het programma van Libertatia. De piraat hoeft zich bovendien niet met de kunstenaar of de arbeider, met de ondernemer of de revolutionair te identificeren, want hij is allen tegelijkertijd. Het kost de lezer weinig moeite de merites van Libertatia naar Ruigoord of Schaarsbergen te vertalen. Maar ook AVL-Ville heeft in Joep van Lieshout een Rotterdamse Captain Mission gevonden, ‘een romantische kunstenaar, die, gedreven door zijn intuïtie en een ‘survivalist mentality’, zich richt op het ontwerpen van mobiele woningen en organische units die alle modernistische opvattingen negeren’, zoals de AVL-website meedeelt.

Van een meer tijdelijke aard, maar eveneens opererend onder de piratenvlag van Margaras Unlimited, zijn de talloze raves die in de nachtelijke marges van onze steden verminkte stukken ‘space’ exploreren. Binnen enkele uren worden dorpen en zelfs kleine steden opgetrokken, die na het zwijgen van sound systems als TDK en Public Nuisance weer even snel verdwijnen als ze eerder verschenen. Voor space exploration is een opnieuw in kaart brengen of mappen van ruimtelijke zones een eerste vereiste. Voorbeelden van deze psychogeografische duiding zijn er vandaag volop. Zo bieden Geert Mul & Speedy J in La Dérive (1999) en Harbour Sound & Vision (1999) een zintuiglijke exploratie en cartografie van Rotterdam die elke toeristische stadsgids tart. De basslines van Speedy J fungeren als ordinaten waarlangs een stedelijke ruimte wordt opgetrokken die visueel in kaart wordt gebracht door Geert Mul. Beats brengen vervolgens coördinaten aan: ruimtelijke verschijningsvormen, markeringen en herkenningspunten. Het resultaat is een heuse stad – je weet dat je naar Rotterdam kijkt en luistert, maar je ‘kent’ die stad nog niet omdat je vertrouwde referentiepunten ontbreken.

Urban exploration

Een nieuwe generatie van psychogeografen, tegenwoordig ‘urban explorers’ genoemd, biedt een topografie van onze steden, waarin labyrintische rioleringsstelsels, verlaten metrogangen, vergeten haventerreinen en panorama’s vanaf in aanbouw zijnde flatgebouwen een intrigerend beeld van onze publieke ruimte genereren. Een wandeling door de schitterende website van de Rotterdamse urban explorer Petr Kazil doet je besluiten geen reizen meer naar Thailand of Nepal te maken, maar gewoon thuis te blijven, omdat het avontuur in de ‘hyperstad’ veel aanlokkelijker is dan een verblijf in de transtoeristische zones van de controlemaatschappij. In het door Mama. Showroom For Media & Moving Art uitgegeven overzichtswerk Hard Pop (2001) vinden we ‘Meanwhile’, een dataflow van architect Iris Schutte, woordvoerder van de Stichting Ter Ontginning Van Onbegaanbare Gronden: ‘I felt like copying some cd’s so I did until I got bored and went for a walk couldn’t stop noticing all these manholes heavy in the middle of the street fuck you where concrete rectangles and white friendly wooden ladders welcome me how come these temporary constructions carelessly built know how to tempt me with undesigned beauty she took me down deep under where a never finished tunnel stretched out an enormous desert in the middle of town full of rough climbed over steel and concrete top wilderness inside hypercity yak this is no manifesto just like roof landscapes jumping from roof to roof just can’t stop seeing holes in cities unnoticed enough to build no fixed form no official address no nothing originating from only accidents so I started collecting errors all thrown away poems for free the posters half blown away eroded words using every bit of collapsed buildings appreciating errors forming undefined space unprofitable and there we meet…’.

Voor Margaras Unlimited voldoet de stad allang niet meer aan het beeld dat Autonomy.Com door middel van reclame, stedelijk design, openbare kunst, toerisme en citysafari aan ons opdringt. Facetten van de hedendaagse hyperstad vinden we in Richard Linklaters film Slacker (1991), in Tim Burtons visioen van Gotham City (Batman Returns, 1992), The System van comicstekenaar Peter Kuper (1996), Dark City van regisseur Alex Proyas (1998), in Riddim Warfare van DJ Spooky That Subliminal Kid (1999), in La Dérive van Geert Mul & Speedy J, maar ook in Jeanne van Heeswijks Freehouse, een cultureel-economische topografie van het Rotterdamse Kruiskadekwartier die officiële statistieken doet verbleken. Prachtige staaltjes van cartografie, van ‘mapping’ en ‘space exploration’ die ons leren onze steden opnieuw te beleven en zelf in te richten naar onze verlangens. De stad is een remix: ‘Ik wil mezelf Rotterdam eigen maken’, zegt Petr Kazil, ‘mijn nieuwsgierigheid bevredigen, plekken ontdekken die anderen niet kennen – alles draait om creativiteit: hoeveel avontuur kan je uit je stad trekken?’ Voor ‘space exploration’ acht hij een aantal eigenschappen wenselijk: verbeelding, creativiteit, een goede fysieke conditie, zin in avontuur en moed. Het zijn opnieuw de ingrediënten van de piratenrepubliek.

Disclaim the streets

Je hebt niet veel fantasie nodig om in Margaras Unlimited de culturele pendant van de ‘Reclaim the Streets-beweging’ te ontwaren, een mondiale protestbeweging die de herovering van het publieke domein voorop heeft gesteld. Vanuit de obscure krochten van techno, cyberpunk en afrofuturisme klinkt echter steeds vaker kritiek op deze territoriale en geografische gerichtheid. Volgens de beroemde Detroitse technoposse Underground Resistance is de straat vandaag niet meer dan een vuilnisbelt waarop afgedankte militaire technologieën het openbare leven disciplineren. Geen ‘reclaim the streets’, maar ‘disclaim the streets’: het publieke domein is immers weggeneveld, straten zijn vervuild, bossen en parken door zure regens aangetast, chemicaliën bedreigen onze volksgezondheid, ‘excluded zones’ en getto’s vergroten de onleefbaarheid in de steden. Underground Resistance bepleit dan ook geen vrijstaatjes, maar wenst als een oorlogsmachine in te loggen in de militair-technologische matrix die we ‘de straat’ noemen. Want, zo bevestigt de Associatie van Autonome Astronauten, ‘we willen niks herhalen dat eerder op Aarde al werd uitgeprobeerd en volstrekt zinloos bleek’.

Autonome Astronauten staan er niet alleen voor. In Planetary Humanism (2000) bespreekt Paul Gilroy de fascinatie voor ‘space’ in de Afrikaanse diaspora. Sinds de aanvang van de ‘space-race’ tussen Amerika en de Sovjet Unie en het verschijnen van Duke Ellingtons beroemde pamflet The Race For Space (beide in 1957) staat ‘space’ model voor een postraciaal humanisme en postraciale autonomie, waarin de blanke en geografische hegemonie is opgelost in een nieuwe mensensoort: de ‘alien’. De diaspora is in zichzelf al een gedeterritorialiseerde ruimte – ‘space’- en het is dan ook niet verwonderlijk dat sciencefiction, comics over cyborgs en mutanten, space jazz en space funk, dub en intergalactic hiphop in de zwarte populaire cultuur zo tot de verbeelding spreken. In 1997 stichtte Paul D. Miller, beter bekend als DJ Spooky That Subliminal Kid (die zijn naam ontleende aan Burroughs’ roman Nova Express), de AfroFuturist Zone, een internationaal netwerk van kunstenaars, schrijvers en muzikanten dat de relaties onderzoekt tussen nieuwe technologie en mondiale diaspora. Onder hen bevinden zich onder anderen Keith Piper, Kodwo Eshun, Rammellzee, Fatimah Tuggar, Kali Tal en McLean Greaves: ‘Futurisme en sciencefiction blijken de meest geschikte media om zwarte ervaringen mee te delen. Hoe verhouden deze thema’s zich tot de Afrikaanse diaspora, maar ook tot mogelijke toekomsten, waarin niet alleen kunst en cultuur verder worden opengebroken, maar ook het begrip ‘zwart’ een steeds bredere en meer omvattende definitie krijgt?’

Margaras Unlimited is een occulte, maar avontuurlijke remix van ultramoderne en ultraprimitieve elementen. Dit beeldmerk duikt op bij AVL-Ville en Robodoc, in technorave en urban exploration, onder Autonome Astronauten en Afrofuturisten. Terwijl Autonomy.Com de laatste restjes autonomie absorbeert, wenst Margaras Unlimited u een ‘bon voyago’.