metropolis m

Mexico is het land van een bijzonder succesvolle, jonge generatie kunstenaars, die over de wereld is uitgezwermd. In Parijs wordt een poging ondernomen een beeld van ze te schetsen en van het land waar ze vandaan komen.

Wordt de wijze waarop we naar hedendaagse kunst kijken nog altijd bepaald door de geografische herkomst ervan? Of andersom: kan hedendaagse kunst onze kijk op bepaalde plekken in de wereld veranderen? In maart opent in het Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris de groepstentoonstelling Resisting the Present: Mexico 2000-2012, georganiseerd in samenwerking met het Museo Amparo in Puebla, in Mexico, waar de tentoonstelling eerder te zien was. De tentoonstelling geeft niet zozeer een globaal overzicht van de actuele kunst in Mexico (zulke overzichten zorgen er onvermijdelijk voor dat bepaalde verhalen niet worden verteld), maar brengt een reeks werken bijeen van hoofdzakelijk jonge kunstenaars die reflecteren op het huidige Mexico.

In de afgelopen twintig jaar is de Mexicaanse economie snel gegroeid en dat heeft z’n weerslag gehad op de culturele infrastructuur van het land. In 2008 werd het Museo Universitario Arte Contemporáneo (MUAC) geopend in een gloednieuw gebouw van Teodoro González de León. Dit is momenteel het grootste openbare instituut voor hedendaagse kunst in Mexico, met werk van ‘lokale’ helden zoals Damián Ortega, Francis Alÿs en Gabriel Orozco, en internationale kunstenaars als Thomas Hirschhorn en Tom Friedman. Het museum is deel van de Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM) in Mexico-Stad, dat ook nog kleinere cultuurinstellingen heeft, zoals het Museo Experimental El Eco (architectuur en hedendaagse kunst), het Casa del Lago (met een projectruimte voor hedendaagse kunst) en het Museo El Chopo. Het Museo Rufino Tamayo, een ander belangrijk instituut voor hedendaagse kunst, ging recentelijk dicht voor een geplande uitbreiding. Naast de bekendere galerie Kurimanzutto (die onder anderen Allora & Calzadilla, Carlos Amorales, Roman Ondák en Minerva Cuevas vertegenwoordigt) laten ook nieuwe galeries zoals Labor en Proyectos Monclova werk van jonge en veelbelovende kunstenaars uit Mexico zien. Daarnaast organiseert Mexico-Stad jaarlijks een internationale kunstbeurs en opende Jan Mot er vorig jaar een filiaal van zijn Brusselse galerie. De missie hedendaagse kunst is geslaagd, zou je zeggen.

Controverse

Toch is Mexico geen conventioneel bruisend cultureel centrum. De maatschappelijke en politieke omstandigheden zijn zodanig dat de inwoners kampen met tal van grotere en kleinere onzekerheden. In Mexico is iedereen blootgesteld aan risico’s, zij het om uiteenlopende redenen, waaronder extreme sociale ongelijkheid, racisme, corruptie, ontvoeringen of drugsgerelateerde criminaliteit en geweld. Deze problemen hangen vaak met elkaar samen, waardoor het niet eenvoudig is er de vinger op te leggen. Om enigszins te begrijpen wat dit voor gevolgen heeft voor het dagelijks leven en werk van Mexicaanse burgers, hoef je alleen maar te denken aan de diplomatieke rel die vorig jaar in Parijs plaatsvond, dus vóór Resisting the Present.

In 2011 stonden er zo’n 350 evenementen (tentoonstellingen, concerten, filmvertoningen en symposia) gepland in Frankrijk voor een jaar lang durend festival over Mexicaanse kunst en cultuur, onder de noemer L’Année du Mexique. Wie de website nu bezoekt, krijgt een blanco scherm te zien: een holle belofte voor een bilaterale poging om de Mexicaanse cultuur in het buitenland te promoten. In februari 2011 verklaarde de Mexicaanse overheid niet langer mee te willen werken aan het programma, nadat Nicolas Sarkozy had gemeld alle festiviteiten op te dragen aan Florence Cassez, een Franse vrouw die in Mexico is veroordeeld tot zestig jaar gevangenisstraf voor haar medeplichtigheid aan een aantal ontvoeringen door de Zodiacs, een georganiseerde misdaadbende. Vervolgens besloot het Institut Français (de organisator namens het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken) het complete programma te schrappen. Het gevolg had iets weg van een bizarre conceptuele kunstperformance: kunstwerken die al waren verscheept werden ongeopend ‘retour afzender’ gestuurd, tien gigantische sculpturen van de Mexicaanse kunstenaar Rivelino met de toepasselijke titel Nuestros Silencios (onze stiltes) strandden in de haven van Rotterdam en museumgelden werden gespendeerd aan nooit gerealiseerde tentoonstellingen.

De zaak rond Florence Cassez had in Frankrijk voor de nodige ophef gezorgd toen bekend werd dat haar arrestatie in december 2005 een opzetje was geweest: Cassez werd op 8 december dat jaar gevangengenomen en weer vrijgelaten, om de volgende dag opnieuw opgepakt te worden tijdens een gefilmde inval voor televisie, op de ranch van haar vriend Israel Vallarta, een vooraanstaand lid van de Zodiacs. Bij die inval werden drie gijzelaars bevrijd, waar Cassez naar eigen zeggen geen weet van had. In Frankrijk wordt Cassez gezien als een slachtoffer van het Mexicaanse rechtssysteem, en precies dat wordt door de Mexicaanse overheid als een zware belediging opgevat. Los van de diplomatieke spanningen die hierdoor zijn ontstaan, is de kwestie typerend voor de ambigue en wankele realiteit van de huidige Mexicaanse samenleving, waarin niemand meer weet wie of wat hij nog kan vertrouwen.

Resisting the Present reflecteert op deze nationale toestand van onzekerheid aan de hand van individueel artistiek verzet. Hiermee laat het zien dat kunst nog altijd een uitzonderlijke rol vervult in de samenleving: kunst is immers altijd zowel het product van bepaalde omstandigheden als een reflectie daarop. Je zou kunnen zeggen dat ieder kunstwerk dat onder extreme maatschappelijke en politieke omstandigheden tot stand is gekomen, in zekere zin politiek getint is. De tentoonstelling Resisting the Present is overigens niet de eerste Mexicaanse politieke tentoonstelling in het buitenland: in 2002 organiseerde Magali Arriola de groepstentoonstelling Coartadas/Alibis in Witte de With in Rotterdam, waarin kritisch werd gekeken naar de economische en maatschappelijke ongelijkheid in Mexico-Stad. Meer recentelijk organiseerden Hou Hanru en Guillermo Santamarina in het San Francisco Art Institute de expositie Disponible: A Kind of Mexican Show (2010-2011), geheel gewijd aan ‘maatschappijkritiek en humoristische ontwerpoplossingen als twee met elkaar verweven en elkaar versterkende strategieën in reactie op en als verzet tegen de complexe realiteit van het leven in het moderne Mexico.’ Resisting the Present vult deze visie op de artistieke strategieën van jonge Mexicaanse kunstenaars nog aan door te kijken naar een aantal mensen die van invloed zijn geweest op zowel de Franse als Mexicaanse kunst, zoals André Breton, Roger Caillois en, misschien wel het opvallendst, de filmmaker en ‘psycho-magiër’ Alejandro Jodorowsky [zie ook: Metropolis M Nº4 -2011].

Bibliotheek

Voor mijzelf, als schrijver, is het mooiste verhaal achter een bepaalde plek altijd te vinden in de bibliotheek: daar worden de verhalen bewaard die belangrijk worden gevonden en daar ontstaan onvermijdelijk ook gaten in het culturele weefsel en het verleden van die plek, domweg omdat niet alle boeken kunnen worden opgenomen. Meestal is dit laatste het gevolg van het inherente falen van de wens tot alomvattendheid; in sommige gevallen is de uitsluiting van verhalen een bewuste daad van agressie, zoals de vernietiging van de Azteekse manuscripten door de Spanjaarden in de koloniale tijd. Tussen de tastbare ruïnes van de precolumbiaanse architectuur ligt nog een andere, onzichtbare ruïne van de literatuur verscholen. Het is dan ook niet vreemd dat veel jonge kunstenaars (ook in Resisting the Present) zich kritisch uitlaten over deze erfenis van een verwoest literair verleden en zich bezighouden met de constructie van verhalen: de plaatsen, conceptueel en echt, waar vertellingen worden gemaakt of vergeten.

Archieven, bibliotheken, encyclopedieën en historische reconstructie: in het werk van een aantal Mexicaanse kunstenaars die eveneens deelnemen aan Resisting the Present, lijken zij te dienen als de plaatsen en modellen voor persoonlijke en artistieke vragen over de pertinente onzekerheid in Mexico. Zo vroeg de kunstenaar Edgardo Aragón zijn familieleden om een aantal scènes van ‘narco-geweld’ na te spelen uit hun eigen persoonlijke geschiedenis – een handeling die mij ongewild deed denken aan de re-enactment van de arrestatie van Florence Cassez, in de aanwezigheid van televisiecamera’s. Op welk moment verandert een onstabiele werkelijkheid in een speculatieve waarheid, of misschien zelfs fictie? En hebben geschiedenis, documentatie en archivering nog enige stabiliserende functie? In het werk van Mariana Castillo Deball functioneert de bibliotheek en het archief vaak als vertelvorm voor een artistiek onderzoek, naar de systemen die vorm geven aan onze kennis in het heden, en over het verleden. Andere kunstenaars wenden het archief aan in reactie op de Mexicaanse politieke situatie, zoals Diego Berruecos, die in zijn werk Genealogía de un partido (genealogie van een partij) een aantal foto’s over de Partido Revolucionario Institucional (PRI) samenbrengt – de partij die regeerde van 1929 tot 2000. Het archief legt het functioneren en disfunctioneren van een politieke partij bloot, maar ook die van het archief. Wat kan een dergelijke uitgebreide documentatie van politiek falen nog veranderen aan het feit dat de PRI inderdaad enorm heeft gefaald – waarmee het Mexico heeft gebracht waar het vandaag staat?

In Modelling Standard, een doorlopend samenwerkingsproject van Erick Beltrán (van wie momenteel ook werk te zien is in het Tropenmuseum) en Jorge Satorre, bouwen de kunstenaars met behulp van microhistorische methodes en detective-achtige vertelstructuren aan een gigantisch web van aanwijzingen en sporen. Deze worden gepresenteerd in een diagram van cartooneske tekeningen waarmee schijnbaar onwaarschijnlijke verbanden worden gelegd tussen literaire verwijzingen, persoonlijke ervaringen, historische data, trivia en wetenschappelijke feiten. Waar deze kunstenaars strategisch gebruikmaken van talige systemen als een vorm van meta-commentaar op de verschillende indirecte manieren waarop het heden zichzelf ‘kenbaar’ maakt, kan het werk van Jorge Méndez Blake worden gezien als een visuele belichaming van het verhaal als architectuur en van architectuur als verhaal. Daarbij fungeert de literatuur als een conceptueel element in zijn sculpturale installaties. In Das Kapital vormt het gelijknamige invloedrijke boekwerk van Karl Marx een bouwsteen in een monumentale bakstenen muur die de ruimte afschermt: de muur, die het boek letterlijk plet, maakt het geschrift van Marx onleesbaar, terwijl omgekeerd het boek de muur betekenis geeft.

Dit zijn maar enkele voorbeelden van de verhaallijnen die in Resisting the Present in beweging worden gezet. Wat mij betreft ligt het beste verhaal in Mexico-Stad uitgestald in de gekleurde mozaïektegels op de gevel van de Biblioteca Central, op de campus van de Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM). Het bibliotheekgebouw is ontworpen door Juan O’Gorman en werd in 1956 in gebruik genomen. De gevel is geheel bekleed met een gefragmenteerde geschiedenis in mozaïek, op basis van Azteekse en Spaanse motieven, en vormt het grootste mozaïekwerk ter wereld. De Biblioteca Central bezit meer dan 400.000 boeken en is daarmee een ware borgesiaanse bibliotheek: een verhaal dat alle andere verhalen in zich sluit. Als je naar de rijk versierde façades kijkt, besef je dat elk verslag over een specifieke plek pas allesomvattend kan zijn als het grote verwarring zaait; als het in losse fragmenten uiteenvalt en er simpelweg te veel anekdotes, legendes en geruchten zijn die om je onverdeelde aandacht vragen. Als je kortom beseft dat er voor deze plek, voor dit verhaal, tenminste 400.000 boeken nodig zijn en een heel leven om het in je op te nemen.

Moosje Goosen is schrijver en onderzoeker voor de Uqbar Foundation, Rotterdam