metropolis m

Geen isolatie of conservatisme, maar een openheid naar culturen en een diverse samenleving toe. In een kwetsbare tijd waarin de globalisering steeds aanweziger is en steeds meer homogenisering lijkt te veroorzaken, is het gedachtegoed van filosoof en schrijver Édouard Glissant (1928-2011) precies wat we nodig hebben. De tentoonstelling Mondialité, die afgelopen maanden te zien was in Villa Empain, had Glissants oeuvre als uitgangspunt. Ik sprak met Asad Raza over de urgentie van de theorie van de dialoog en hoe deze reflecteert in de Villa Empain als ‘centrum voor dialoog tussen oost en west’.

‘De tentoonstelling rond Édouard Glissant past perfect bij de missie van Villa Empain en de Boghossianstichting’, zegt Asad Raza, artistiek directeur en curator van de tentoonstelling. Glissant baseerde zijn theorie van de mondialité op de Antilliaanse archipel, zijn geboorteplek. Hij is afkomstig uit een land zonder centrum, maar met een grote variëteit aan culturen. Bovendien zijn de Antillen een voormalige Franse kolonie en is de Antilliaanse cultuur erg beïnvloed geweest door de Franse. Deze ‘creolisering’ ziet Glissant als iets positiefs.

‘Zijn boodschap is nu misschien wel urgenter dan ooit’, stelt Raza. ‘Ik ben een oud-leerling van Edward Saïd, die heel helder het onderscheid tussen oost en west als constructie ontmaskerde. Volgens hem zijn er vele “oosten” en vele “westen”.’ Hedendaagse media en sommige politieke stromingen houden de tegenstelling oost-west in stand en boezemen mensen angst in voor “de ander”.’

De naam centrum voor dialoog tussen oost en west is volgens Raza een vereenvoudiging van wat de stichting eigenlijk probeert te doen. ‘Er is een nieuwe “metataal” nodig, een platform waar gesprekken voorbij geografische en culturele grenzen mogelijk zijn. Hedendaagse kunst biedt die mogelijkheid.’ In hedendaagse kunst is volgens Raza plaats voor verbinding en experiment, los van culturele gronden. Het is een platform waar mensen universele waarden kunnen vinden.

Glissant zocht naar universaliteit. ‘In zijn land van herkomst zag hij hoe de lokale cultuur en de cultuur van de Franse overheerser langzaam versmolten. Dit natuurlijke proces tegenwerken, heeft enkel negatieve gevolgen. Glissant stelde voor om, ook in het licht van de globalisering, de diversiteit van de wereld te omarmen. Zijn filosofie van de tout-monde ging over in zijn theorie van mondialité’, legt Raza uit. Dat wil zeggen dat Glissant een inclusieve wereld voorstond. Eenheid in diversiteit, zeg maar. Maar zonder dat dit homogenisering of verlies van culturele eigenheid betekent.

Villa Glissant

De prachtige art deco Villa Empain bevindt zich in een welgestelde buurt van Brussel, waar vele ambassades gevestigd zijn. Het huis werd in 1932 gebouwd voor ondernemer Louis Empain. In 2010 nam de Boghossianstichting haar intrek in de villa. De stichting handelt niet alleen op artistiek vlak, maar zet zich ook in voor educatieve projecten. Naast een Belgische bestaan er ook Armeense en Libanese afdelingen van de stichting, die het lot van jongeren uit de herkomstlanden van de familie Boghossian willen verbeteren.

‘Een tentoonstelling met de ideeën van Glissant als uitgangspunt hoort niet in een “white cube”. Zijn ideeën komen hier veel beter tot hun recht. Het huis is tijdelijk omgedoopt tot Villa Glissant’, stelt Raza. Glissants theorie van mondialité komt inderdaad tot leven in het woonhuis met verschillende kamers die elk een eigen karakter hebben, maar samen één geheel vormen. De kunstwerken lijken daarbij mooi afgestemd te zijn op de structuur van elke kamer. De grote abstracte schilderijen van Miquel Barceló Artigues bijvoorbeeld, die te zien zijn in ruime en goed verlichte ruimtes op de benedenverdieping. Werk van Geneviève Gallego staat in de woonkamer op de eerste etage, waar Dan Boyds raambekleding elegant versmelt met de architectuur. Ombre Indigène van Edith Dekyndt, een vlag van Afrikaans haar, staat buiten, waar de wind er vrij spel mee heeft.

Édouard Glissant droomde zelf van een museum op zijn thuiseiland Martinique. ‘Hij rekende veel kunstenaars tot zijn vriendenkring en toen we gesprekken over deze tentoonstelling voerden, bleek al snel dat hij ook veel kunstenaars heeft geïnspireerd’, vertelt Raza. Glissant wilde in zijn museum vooral de artistieke diversiteit van de Amerikaanse continenten aantonen. Het zou dus geen museum voor louter hedendaagse kunst worden, maar toch hebben de curatoren zich voor Mondialité laten inspireren door Glissants plannen.

‘Het was gemakkelijk geweest van Mondialité een didactische tentoonstelling te maken’, zegt Raza. ‘Maar dat heeft niets te maken met het beleid van Villa Empain of met mijn werkwijze als curator. We hebben nieuwe methodes gezocht om theoretische ideeën via kunst over te brengen, om de architectuur te integreren en het publiek te betrekken.’ Experimenteel zijn bijvoorbeeld de luidsprekers die over de ruimtes verspreid zijn en waardoor Glissant zelf te horen is, maar ook zijn vrouw Sylvie en de curatoren Hans-Ulrich Obrist en Raza zelf terwijl ze Glissants theorieën in hun eigen woorden formuleren. Op deze manier krijgen bezoekers heel subtiel de theoretische achtergrond van de tentoonstelling mee en zijn ook verschillende interpretaties onderhuids aanwezig.

Het tekent de ambitie van Asad Raza om het tentoonstellingsprogramma van een uitgebreid randprogramma te voorzien. ‘Ik wil dit huis tot leven brengen. Kunstwerken mogen geen “dode” objecten zijn, de beschouwer moet ermee in dialoog kunnen treden.’ Tijdens een performance van Nikima Jagudajev werd het publiek uitgenodigd een duik te nemen in het zwembad van Villa Empain, dat doorgaans ongebruikt blijft. ‘Die duik illustreert nog het meest het beleid van Villa Empain en de Boghossianstichting. We willen dat bezoekers zich hier thuis voelen.’

Kunst hoeft hier niet iets te zijn om van op een afstandje te beschouwen, er is geen drempel. Tegelijkertijd wordt de toeschouwer serieus genomen. Stereotiepe didactische middelen zoals een zaaltekst of biografieën blijven achterwege. De interpretatie van de werken wordt niet gestuurd, maar opengelaten. Raza stelt Glissant voor als bril om mee naar deze kunst te kijken. Evengoed werken de stukken ook los van die context.

Zoals in de tentoonstelling over Glissants gedachtegoed probeert de stichting steeds weer de kunst van bepaalde museale stereotypen en van een louter westerse blik te bevrijden. Naar voorbeeld van opnieuw Glissant zelf, die over het ongerealiseerde Musée du Tout-Monde schreef: ‘Ik zie het museum ook als een archipel. (…) We moeten het aantal werelden binnen het museum vermenigvuldigen.’