metropolis m

In het handzame, informatieve tentoonstellingsboekje dat eveneens dient als entreekaartje tot de tentoonstellingen van het project Now What? Dreaming a better world in six parts (op meerdere locaties in de Utrechtse binnenstad) staat de intentie van de organisator BAK als volgt beschreven: ‘Graag willen wij het vermogen van kunst (als een van de gebieden waar verbeeldingsrijke gedachten kunnen worden overdacht, bediscussieerd en uitgeprobeerd) onderzoeken om het politiek potentieel van dromen te verbeelden. Zijn het niet juist dromen die de maatschappij kunnen vormen?’

Dit onderzoek krijgt vorm in zes delen: een tentoonstelling samengesteld door curator en artistiek directeur van BAK, Maria Hlavajova; een tentoonstelling van critici en curatoren Annie Fletcher en Liutauras Psibilskis; een openbare performance naar James Lee Byars’ The World Question Center (1969) op initiatief van curator Jens Hoffmann; een vijftal gesprekken over een betere wereld met toonaangevende professionals uit verschillende disciplines; een krant onder redactie van cultuurtheoreticus Anke Bangma en een boek met kunstenaarsteksten onder redactie van curator en publicist Mark Kremer, Hlavajova en Fletcher. De eerste vijf delen vonden binnen zes weken (van 1 november tot en met 14 december 2003) plaats, het boek verschijnt in april 2004.

Voorafgaand aan de uiteindelijke realisatie van Now What? zijn in 2002 en 2003 een aantal workshops gehouden met kunsttheoretici, filosofen, critici, curatoren en kunstenaars. Daarin werden de filosofische achtergrond en de conceptuele uitgangspunten van het project onder de loep genomen. Een dergelijk grondige voorbereiding en open samenwerking met zoveel kenners op het gebied van kunst is tamelijk uniek in Nederland en schept hoge verwachtingen. Je hoopt dat de verenigde denkkracht heeft leidt tot een geslaagd coherent geheel, waarvan de delen goed op elkaar aansluiten en het geheel meer is dan de som der delen. Dit is slechts gedeeltelijk het geval.

De gesprekken, de krant en het boek leveren een goed theoretisch kader. De gesprekken bieden een verdieping van de onderwerpen en tonen een welwillendheid in discussie te gaan. De krant is een genereus gebaar, waarin onder meer een interview met de curatoren en voor hen inspirerende teksten (van Slavoj Žižek en Kaja Silverman) zijn opgenomen en het boek zal verschillende perspectieven van kunstenaars op het politiek potentieel van kunst omvatten.

De gedachte achter de samenstelling van twee tentoonstellingen (Hlavajova’s On Hope and Other Misunderstandings en Fantastic Prophecy van Fletcher en Psibilskis) binnen dit onderzoek naar het vermogen van kunst om het politiek potentieel van dromen te verbeelden blijft echter onduidelijk. Het zijn twee persoonlijke uiteenzettingen, die nauwelijks een dialoog met elkaar aangaan. Daar zijn de curatoren ook niet op uit, zoals blijkt uit de beschrijving van Annie Fletcher. Ze noemt het (in een interview van Anke Bangma met Fletcher en Hlavajova uit de krant van Now What?)‘curating-as-asking-questions’. Niet in het formuleren van antwoorden ligt de taak van de curator, maar in het plaatsen van vraagtekens. Now What? is daarmee een project dat het stellen van vragen als hoofdtaak ziet.

Deze ambitie werd onderstreept met de centrale plek voor de heropvoering van James Lee Byars’ World Question Center, die plaats had tijdens de opening. Het was een goed idee van Jens Hoffmann om deze spraakmakende performance opnieuw op te voeren, maar het pakte teleurstellend uit, getuige de vragen die in het Voormalig Gerechtsgebouw van Utrecht op schoolborden staan genoteerd.

Byars stelde destijds een lijst samen van de honderd meest briljante personen uit zijn tijd en vroeg deze masterminds per telefoon welke vragen hen bezighielden. De uitgeschreven performance (gedeeltelijk opgenomen in de catalogus Laboratorium van Hans Ulrich Obrist en Barbara Vanderlinden) levert een interessant tijdsbeeld op en inspireert nog steeds. Op 1 november 2003 werden hedendaagse beroemdheden uit de kunst en cultuur gebeld die door een hele groep kenners uit de kunstwereld genomineerd waren, wat The World Question Center niet ten goede kwam.

De brede aanpak lijkt het probleem van Now What? . De focus van de vragen ontbreekt. Er is niets mis met het stellen van vragen, maar dan moeten de vragen wel duidelijk en specifiek zijn. Byars’ vraag naar de maatschappelijke kennis in zijn totaliteit was dat. De vraag naar het politiek vermogen van de kunst wordt vertroebeld door de thema’s hoop en fantasie waar respectievelijk Hlavajova’s tentoonstelling en die van Fletcher en Psibilskis aan worden opgehangen. Het zijn weliswaar begrippen die van doen hebben met het verbeelden van het politiek potentieel van dromen maar maken deze al vage onderzoeksvraag nog vager.

On Hope and Other Misunderstandings (in BAK en Flatland Gallery) van Maria Hlavajova wil kunst tonen die het concept hoop in een politiek perspectief plaatst. Maar hoe selecteer je werk voor een tentoonstelling met een dergelijk breed thema, dat op elk kunstwerk van toepassing lijkt te zijn? En hoe visionair zijn de gekozen kunstwerken? Als de twee foto’s van Gelatin, waarin een man in een berglandschap staat (vergelijk Caspar David Friedrichs monnik), met opgeheven piemel, het politiek vermogen van kunst moeten verbeelden, dan is het met dit vermogen treurig gesteld. Ook uit Pawel Althamers bijdrage spreekt weinig visie. Hij beperkte zich in zijn werk tot het uitnodigen van zijn zevenjarige dochter om haar wereldbeeld te presenteren, een voorspelbaar groen landschap met stralende zon, een kleine ufo en dreigend vliegtuig (jawel: kinderen als hoop voor de toekomst).

Als bezoeker laat je het thema dan ook maar met rust en concentreer je je op de werken zelf. Dan zijn er een aantal aangename verrassingen te ontdekken van kunstenaars die nauwelijks of nooit in Nederland te zien zijn geweest. Er is bijvoorbeeld de video van Kamal Aljafari over het verlaten bureau van Iraqi Airlines in Genève (zie ook Metropolis M, nummer 3 2003), de licht hilarische video van de naakte schaatser Jaam Toomik en het poëtische werk van Denisa Lehocka & Boris Ondreicka.

Deimantas Narkevicius’s film Energie Litouwen vormt een hoogtepunt. Het is een poëtische film die ‘de worsteling tussen persoonlijke dromen en twijfelachtige beloften die kant-en-klaar door een collectieve ideologie worden aangeleverd’ (Hlavajova) prachtig verbeeldt. Die losse omgang met het thema pakt onverwacht gunstig uit voor de werken en uiteindelijk ontdek je zelfs enige coherentie in de selectie. Zo lijkt Hlavajova een voorkeur te hebben voor kunstenaars die zich specialiseren in kleine, bescheiden acties die bestaande patronen doorbreken. Eveneens zie je haar missie om kunstenaars uit de voormalige Oostbloklanden op de culturele en politieke agenda te zetten.

Bij Fletchers en Psibilskis’ tentoonstelling Fantastic Prophecy mis ik de samenhang. De werken gaan nauwelijks een inhoudelijke verbinding met elkaar aan. Hoe is dat ook mogelijk als de gemeenschappelijke noemer, waaronder de werken bij elkaar zijn gebracht, fantasie is? Het is een ultiem non-thema, omdat alle kunst immers met fantasie te maken heeft. De presentatie in het Voormalig Gerechtsgebouw verergert dit nog eens, omdat de werken fysiek redelijk ver uit elkaar liggen. Het blijven losse presentaties die niets winnen door de groepstentoonstelling. Daarbij komt dat de meeste werken individueel niet interessant genoeg zijn, met uitzondering van Arturas Raila’s video-installatie met bewegende beelden uit het Litouwse Archief voor Beeld en Geluid, gecombineerd met gedichten van de Litouwse dichter Genius Strazdas.

Dit werk draagt de titel Forever Lacking and Never Quite Enough en beschrijft het gevoel dat me bij Now What? in zijn geheel bekroop. Tot een cohorent geheel zal het nooit komen (ook niet bij het verschijnen van deel zes in 2004). De som der delen levert niet voldoende op, maar sommige delen van dit project zijn zeer de moeite waard.

Roos Gortzak

Now What? Dreaming a better world in six partsBAK, basis voor actuele kunst in Utrecht

1 november tot en met 14 december 2003