metropolis m

Moniek Toebosch (Breda, 19 augustus 1948 – Amsterdam, 24 november 2012) was performer, geluidskunstenaar, beeldend kunstenaar en inspirator van talrijke studenten op de Gerrit Rietveld Academie, de Rijksakademie en de theateropleiding DasArts in Amsterdam. Die waren daar getuige van haar toewijding, discipline en gevoel voor humor, haar engagement, haar je m’en foutisme, haar ernst en het wonderlijke feit dat al deze zaken elkaar niet hoeven uit te sluiten, in de woorden van kunstenaar (en voormalig student) Jean Bernard Koeman.

Toebosch verwierf nationale bekendheid in 1983 met haar Aanvallen van uitersten, een vierdelige, rechtstreeks uitgezonden televisiereeks, waarin zij de hoogtepunten van het Holland Festival presenteerde. Dat deed zij op onnavolgbare wijze, in een blote-billenjurk, improviserend, zingend en dirigerend tegelijkertijd. Moniek Toebosch was onverschrokken, provocerend en volstrekt onconventioneel. Vele jaren later, in de serene film De strijkrol (2010) van M.T.P.R. (Moniek Toebosch en haar alter ego Paul Rubens), zien we in close-up hoe spierwit linnengoed door een ouderwetse strijkmachine wordt geleid en liefdevol wordt gevouwen. Soms glijdt de camera even naar beneden, van de handen naar de voet met die grote zwarte herenschoen die de strijkmachine bedient.

De strijkrol toont de andere Toebosch, die van de kleine, geconcentreerde projecten. In Ware sprookjes (2001) bijvoorbeeld, liet zij de bomen in het Tilburgse Wilhelminapark door haarzelf geschreven sprookjes vertellen, over haar jeugdvriendin Mooie Myra en Janus de Vogelsnapper die ook echt had bestaan en met wie het slecht was afgelopen. Toebosch’ installaties in de openbare ruimte gingen geen concurrentie met de omgeving aan, maar versterkten deze juist. Vooral door toevoeging van geluid – Toebosch was de dochter van een componist – liet zij de omgeving intenser ervaren en richtte zij de aandacht op wat er al was. Haar Engelenzender (1994-2000) was zelfs landelijk bekend. Op de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad, een gebied waar lucht en water overheersen, waren klanken te horen die niet van deze wereld leken te zijn. Tenminste, als je afstemde op de juiste radiozender: Engelen/Angels FM 98.0, zoals nuchtere blauwe borden aan weerszijden van de dijk vermeldden.

Ook in de installatie Waiting for Busses and Birds zullen beeld en geluid samengaan. Het is het laatste project waaraan Moniek Toebosch heeft gewerkt. Jarenlang, ook nadat zij ziek werd. Het is haar grootste en meest gecompliceerde project – en toch is het uitgangspunt heel eenvoudig. Waiting for Busses and Birds bestaat uit geluid en een lichtprojectie van vogels in een vlucht (of vormen die daaraan herinneren). Het is gemaakt voor het nieuwe busplatform aan de noordzijde van het Centraal Station in Amsterdam, waar het zich moet meten met het spectaculaire uitzicht op het IJ en, zoals de kunstenaar (die altijd ook in geluiden dacht) het zelf beschreef, met ‘het geluid van de regen op het dak, de scheepstoeter van een cruiseschip’. De opdrachtgever dacht aan een opvallend lichtwerk, Toebosch gaf daar een ‘metafysische’ uitleg aan. Het werk mocht geen vast baken worden, geen markant lichtobject of een gefixeerde projectie van patronen die enkel tot gewenning zouden leiden. De meeste reizigers op dit station zijn immers forenzen die dagelijks op dezelfde plek op dezelfde bus staan te wachten. Toebosch wilde een kunstwerk dat juist moet ontregelen. Het is daarom niet permanent aanwezig, maar – volgens haar strikte aanwijzingen – slechts af en toe. En niet te opdringerig, maar juist subtiel. Toebosch ging hierbij oorspronkelijk uit van een video-installatie, maar het werd een laserprojectie. Met behulp van twee, en in een later stadium zelfs vier projectoren, zullen van tijd tot tijd zwermen vogels verschijnen, die zich over de gehele lengte van het busstation zullen voortbewegen. Uiteindelijk, wanneer de overkapping helemaal gereed is, overbruggen zij daarbij de totale lengte van ruim 250 meter. Soms gaat het hierbij om enkele scherp afgetekende vogels, zoals reigers, kraanvogels, duiven, zwaluwen en meeuwen, en soms doemen alleen diffuse, niet te definiëren vormen op, die vaag aan een zwerm vogels doen denken. De vogelachtigen zweven van oost naar west en omgekeerd, maar hoe vaak ze verschijnen en hoe lang elke vlucht duurt, is nog niet bekend. Meestal is hun vlucht traag. Bij mist en wanneer het donker is, zullen zij niet alleen te zien zijn op de donkere drager van de achterwand van het station, maar ook onverwachts tegen de lucht, op de reflecterende glazen overkoepeling.

Moniek Toebosch hield van de romantiek van de camera obscura en de toverlantaarn. Waiting for Busses and Birds staat daar niet ver vanaf. Over het geluid verklaarde Toebosch in december 2008, in een toelichting op het project, enigszins luchtig: ‘Gebruikers van MP3-spelers, mobiele telefoons en andere radio-ontvangers kunnen straks afstemmen op een kanaal dat binnen het busstation uitzendt via een wifi-signaal.’ Op het busstation zelf zal het geluid slechts op enkele plaatsen te horen zijn, via strategisch gerichte speakers. Die zullen geen gewone vogelgeluiden verspreiden, maar een mengelmoes van busgeluiden, het klapwieken van vogelvleugels, stadsgeluiden en gezang, de stem van Toebosch.

Waiting for Busses and Birds zal het enige openbare en permanente kunstwerk van Moniek Toebosch zijn dat beeld en geluid combineert. Nu ja, permanent – je ziet het alleen goed wanneer het donker is, of bij somber en mistig weer. Dat dat andere etherische kunstwerk, de Engelenzender, uit de lucht is gehaald, blijft een groot gemis. Misschien is het in ere te herstellen, opdat we Moniek Toebosch straks kunnen terugvinden tussen engelen en vogels. En bussen natuurlijk.