metropolis m

‘In korte tijd ben ik getypeerd als “feministische curator”, “eco-curator” en nu als “curator-die-oudere-kunstenaars-propageert”. Omschrijvingen waarin ik me alle drie herken. Ja, het is een campagne. Ik zoek graag de grenzen van de canon op. Kunstmensen zijn ook kuddedieren. Onder invloed van hypes en de kunstmarkt zie je vaak telkens dezelfde kunstenaars opduiken in kunstinstellingen. Ik ben geïnteresseerd in revisionistische kunstgeschiedenis – in de notie dat de canon veranderlijk is en voortdurend bevraagd dient te worden. In de idee ook dat kunstgeschiedenis voortdurend wordt geschreven en herschreven in onder meer musea, de kunstwetenschap en de kunstkritiek. Met enig speurwerk vallen buiten de gevestigde circuits kunstenaars te (her)ontdekken wier werk onverminderd actueel is en vaak een tijdloze kwaliteit bezit. Ik beschouw zulk onderzoek als misschien wel het leukste deel van mijn activiteiten als conservator.
Het zijn opvallend vaak vrouwelijke kunstenaars die buiten de boot van de kunstgeschiedenis gevallen zijn. Vandaar de tentoonstellingen die ik maakte van bijvoorbeeld Nancy Spero, Hilma af Klint en Patricia Johanson. Daarbij komt dat ik de huidige “omloopsnelheid” van kunstenaars als een groot probleem ervaar. Veel kunstinstellingen zijn vooral gericht op het ontdekken van jonge kunstenaars. Natuurlijk is dat belangrijk. Maar dat Saatchi-syndroom heeft vaak tot gevolg dat kunstenaars al rond hun 35ste zijn uitgerangeerd – de kunstenaar als wegwerpartikel. Er worden veel ‘nieuwe’ kunstenaars ontdekt, maar de keerzijde is dat andere kunstenaars voortdurend in de vergetelheid raken. De tentoonstellingen die ik maak zijn bescheiden pogingen tot correctie van dat mechanisme.’

‘Binnen Het Domein tonen we verschillende vormen van artistiek engagement en activisme. Kunstenaars die zich met sociaal-maatschappelijke of politieke vraagstukken bezighouden, bijvoorbeeld, geïnteresseerd zijn in gender-vraagstukken, of die fungeren als bruggenbouwers tussen verschillende culturen. Binnen dat kader maakte ik de laatste jaren regelmatig tentoonstellingen van beeldbepalende ecologische kunstenaars als Mel Chin en Mark Dion. In die rij mocht Johanson niet ontbreken. Volgend jaar staat Brandon Ballangée op het programma.
Wat betreft de urgentie. We leven in een verwarrende tijd. Twintig jaar na de ondergang van het communisme heeft nu ook het neoliberalisme zichzelf ten gronde gericht. De economische crisis stapelt zich op het verschijnsel Peak Oil, een ecologische crisis en een ideologische crisis. Er is nu behoefte aan alternatieve, productieve scenario’s voor de toekomst: nieuwe visies op samenleven, onderlinge verbondenheid, tolerantie en respect voor natuur en milieu. Cynisme is geen optie.
De Transitie-beweging van Rob Hopkins is in dat kader een inspirerend voorbeeld, en het zou mij niets verbazen wanneer er een Jane-Jacobs-revival op komst is. Van oudsher spelen kunstenaars en andere publieke intellectuelen een belangrijke rol in dergelijke maatschappelijke debatten. Kunstenaars als Patricia Johanson kunnen ons op een moment als dit de weg wijzen.’

‘Dat is geen wonder. Dit is haar eerste museumsolo in Europa, op haar 73ste. In de Verenigde Staten is zij niet veel bekender. Collega-eco-kunstenaar Mark Dion had nog nooit van haar gehoord. Ik kwam Johansons werk telkens tegen in de schaarse catalogi over ecologische kunst en besloot haar tijdens een reis naar New York op te zoeken, zo’n anderhalf jaar geleden. Zij woont midden in het bos, ruim drie uur ten noorden van New York City. Mogelijk wordt zij later als een spilfiguur in de naoorlogse kunstgeschiedenis gezien. Zij was bevriend met Georgia O’Keeffe, Joseph Cornell en Barnett Newman, maar net zo goed met minimalisten en Land Art-kunstenaars als Tony Smith, Ellsworth Kelly en Robert Smithson.’

‘De activiteiten van Johanson reiken veel verder dan landschapsarchitectuur of Land Art. Zij behoort tot een groep kunstenaars die zogenaamde ‘ecoventions’ plegen – een term die in 1999 bedacht werd door de Amerikaanse curator en kunstcritica Sue Spaid. Ecovention, een samentrekking van de woorden ‘ecology’ en ‘invention’, is een door kunstenaars geïnitieerd project om een plaatselijke ecologische situatie via een inventieve strategie te transformeren. Je kunt daarbij denken aan het boomplantproject 7000 Eichen van Joseph Beuys of aan Mel Chins Revival Field – een pionierend project waarbij hij vervuilde grond reinigde door het gebruik van planten die met hun wortels zware metalen absorberen.
Patricia Johanson begon veel eerder met haar ecoventions. Als minimal kunstenaar in de vroege jaren zestig raakte zij gefascineerd door de onderlinge werking van kleur, licht en ruimte. Haar schilderijen en sculpturen dijden in de tweede helft van de jaren zestig steeds verder uit, totdat ze zo groot werden dat geen enkele white cube ze nog kon huisvesten en zij wel naar buiten moest gaan. In 1968 maakte zij bijvoorbeeld op een voormalig spoorwegemplacement het werk Stephen Long: een ruim 500 meter lang schilderij. Zij verbaasde zich daarbij hoe de natuur geleidelijk bezit nam van dergelijke werken.
Vanaf 1969 begon Johanson met het ontwikkelen van ecologische projecten. Het tijdschrift House and Garden vroeg haar om een tuin te ontwerpen voor een serie over ‘artist’s gardens’. Ze maakte een serie van ruim 150 tekeningen waarin zij een visionair, samenhangend ecologisch programma ontwikkelde op een landschappelijke schaal – niet het tuintje dat het tijdschrift had gewenst. In de House and Garden proposals richtte zij zich op sculpturale oplossingen voor problemen als erosie, sedimentatie, bescherming van (drink)water, overstromingen, de behandeling van rioolwater, vuilnisbelten en verlies van natuurlijke leefgebieden.’

‘Vanaf de jaren zeventig maakte Johanson steeds gedetailleerdere plannen die gericht waren op praktische uitvoering. Zij ontwerpt telkens habitats: landschappen, gericht op het herstel van locale planten- en dierengemeenschappen, waarin zij tevens ontmoetingsplaatsen tussen mens en natuur hoopt te creëren. Vaak is figuratie te ontdekken in de plattegrond van de landschappen. Haar eerste grote opdracht in de openbare ruimte, Fair Park Lagoon in Dallas, Texas (1981-1986), is bijvoorbeeld gebaseerd op de vormen van een lokale waterplant en een varen uit de omgeving. Kort gezegd transformeerde zij met het werk een dode plas met slijmerige algen en eroderende oeverranden in een ecologisch rijke habitat en een uitnodigend park.
Nog betrekkelijk recent is haar bijdrage aan de Ellis Creek Water Recycling Facility in Petaluma, Californië (2000-2009). Zij ontwikkelde een reusachtig park rond een waterzuiveringsbedrijf, waarvan de plattegrond de vorm heeft van een Salt Marsh Harvest Mouse: een met uitsterven bedreigde lokale muizensoort die in het moeras leeft. Johansons park omvat niet alleen een waterzuivering, maar ook een opvang en zuivering van regenwater, landbouwgronden, natuur- en recreatiegebied.
Het vooroordeel luidt soms dat idealistische kunstenaars zoals Johanson naïef zouden zijn. Het tegendeel is waar. Johanson is niet alleen een praktisch ingestelde en buitengewoon intelligente kunstenaar die beeldend en conceptueel interessant werk maakt, maar heeft ook een fenomenale kennis van dieren, planten en ecologische processen. Net zo goed interesseert zij zich voor sociaal-maatschappelijke vraagstukken en is ze een diplomaat die even goed onderhandelt met ingenieurs, financiers, politici en bouwvakkers als met plaatselijke bevolkingsgroepen.’

‘Ik denk dat er een sterk besef leeft dat er iets is blijven liggen. Land Art is een kunststroming die ogenschijnlijk weinig navolging heeft gekregen van jongere generaties kunstenaars. Vanuit een hernieuwd ecologisch bewustzijn lijkt er de laatste jaren opnieuw aandacht ontstaan voor Land Art als een historisch precedent of ankerpunt. Zo ontdekken veel jongere generaties kunstenaars die kunst en ecologie met elkaar verbinden een artistieke vaderfiguur in de jong gestorven Robert Smithson.
Met zijn interesse voor onconventionele, perifere gebieden en zijn antiromantische visie op natuur stond Smithson aan de basis van de zogenaamde ‘land reclamation’ als artistieke bezigheid: het herbestemmen en herontwikkelen door kunstenaars van gronden die door industrieel of ander menselijk gebruik zijn gedegradeerd. Nu is het tijd dat diezelfde jongere generaties ook het werk van Patricia Johanson ontdekken, die in betrekkelijk isolement een doorwrocht ecologisch oeuvre ontwikkelde dat mij uitgewerkter, radicaler en optimistischer lijkt dan dat van Smithson.’