metropolis m

De titel van de tentoonstelling ¡Patria o Libertad! van de Spaanse curator Paco Barragán in het Cobra Museum verwijst naar de patriottische spreuk ‘Vaderland of Dood’, die Fidel Castro in de Cubaanse peso liet graveren toen hij na de Cubaanse Revolutie aan de macht kwam. Het betekende het einde van de eerdere inscriptie ‘Vaderland en Vrijheid’. Volgens Barragán staan we tegenwoordig voor de keuze ‘Vaderland of Vrijheid’, nu moderne samenlevingen steeds meer worden gekenmerkt door etnisch en cultureel pluralisme, maar zich tegelijkertijd een opleving van nationalisme en vaderlandsliefde voordoet.

Bij de selectie van werk nam Barragán twee beslissingen die het karakter van de tentoonstelling voor een belangrijk deel bepalen. Ten eerste besloot hij zich met name te richten op het werk van videokunstenaars. Ten tweede koos Barragán ervoor voornamelijk werk van in Nederland relatief onbekende kunstenaars te tonen, waardoor de tentoonstelling veel eerste kennismakingen biedt.

Een van de meest aangename verrassingen in de tentoonstelling is de video Monument (2009) van de Duitse Johanna Reich, waarin op krachtige wijze een antwoord wordt geformuleerd op de tweedeling die Barragán veronderstelt. Gekleed in een zwarte hoody, rode rok en gele regenlaarzen, gaat Reich in haar video een witte muur en de tv-monitor die er tegenaan staat met een verfkwast te lijf. Ze kalkt er in vijf minuten met grove streken een meer dan manshoge versie van de Duitse driekleur op: zwart, rood, geel. Eenmaal klaar stapt de kunstenaar op de tv-monitor en verdwijnt volledig in de vlag. Haar boodschap is duidelijk: het individu en de collectieve identiteit verdragen elkaar niet. Letterlijker kun je het niet verbeelden.

Veel van de 22 kunstenaars in de tentoonstelling zetten humor in om nationalistische retoriek en patriottische uitingen te onderzoeken, te ontmaskeren of te beschimpen. De Cubaan José Angel Toirac verknipte een met imponerende statistieken gelardeerde propagandistische toespraak van Fidel Castro zo grondig dat er enkel een absurde opsomming van getallen overblijft. In het werk OPUS (2005) trekken ze ogenschijnlijk eindeloos in het wit op een zwart scherm voorbij.

De Mexicaanse kunstenaar Emilio Chapela liet op zijn beurt de inaugurele rede van Barack Obama ondertitelen door Dragon, een spraakherkenningsprogramma op de iPhone. In het resultaat, de video Hello Chicago! (2010), is onder meer de overbekende slogan ‘Yes, we can!’ in de ondertiteling vervangen door ‘Yes, weekend!’ Chapela verwijst met een knipoog naar het feit dat een tekst nooit eenduidig is. Er is altijd ruimte voor meerdere interpretaties.

De Japans-Spaanse Kaoru Katayama gaat een stap verder dan Chapela, door het volkslied van de Spaanse regio Asturië te ontleden. Haar video Working Song (2009) leert ons dat de melodie van het lied afkomstig is van Poolse mijnbouwers, die aan het begin van de twintigste eeuw in Asturië werkzaam waren. De tekst van het lied werd door de zoon van een Asturische emigrant in Cuba als eerbetoon aan zijn vader geschreven toen deze naar Asturië terugkeerde om te sterven. Katayama laat het lied achtereenvolgens door een Poolse jongen op een doedelzak vertolken en door een Cubaanse tenor zingen. Het werk biedt een belangrijke les: de herkomst van nationale symbolen is vaak ingewikkeld en ambigu.

Tegelijkertijd openbaart zich bij een werk als Working Song, dat gaat over een in Nederland vrijwel onbekend onderwerp, een lacune in de tentoonstelling. Op de voortreffelijke documentaire De Leugen (2010) van Robert Oey na, over de rel rond het Nederlanderschap van Ayaan Hirsi Ali, is er namelijk geen enkel werk in de tentoonstelling dat specifiek ingaat op de Nederlandse situatie. Barragán benadert de tentoonstellingsbezoeker niet frontaal, maar omzichtig. Een tactische tekortkoming, zou je kunnen denken. Maar bij zulke actuele en maatschappelijk gevoelige thema’s is zo’n omzichtige, niet-provocerende insteek mogelijk des te effectiever.

Niels van Maanen is kunsthistoricus en criticus, Amsterdam

¡Patria o Libertad! Over vaderlandsliefde, immigratie en hedendaags populismeCobra Museum voor Moderne Kunst, Amstelveen

19 februari t/m 8 mei