metropolis m

Shoes for Europe heet de documentaire waarmee Pavel Braila indruk heeft gemaakt op de documenta 11. Op een uiterst treffende manier wordt geïllustreerd hoe groot de kloof tussen Oost en West-Europa nog altijd is. De geboren Moldaviër, momenteel werkzaam aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht, toont zich in al zijn werk een scherpzinnige waarnemer die in treffende beelden de vinger op de zere plek legt.

Pavel Braila werd in 1971 geboren in Chisinau in Moldavië. Na een technische universitaire studie besluit hij zijn, door zijn vader zo gewenste, carrière als ingenieur op te geven om kunstenaar te worden. Vanaf 1996 neemt hij met grote regelmaat deel aan tentoonstellingen in Moldavië. Hij is vooral geïnteresseerd in een directe communicatie met het publiek. Daarom kiest Braila op dat moment voor de performance als zijn medium.

De werken uit 1996 en 1997 lijken, misschien achteraf, ontstaan uit een gevoel van vervreemding dat Braila in die tijd ervaren moet hebben. Die indruk wordt versterkt door het experimentele karakter van zijn werk. The Worm is een installatie/performance in de open lucht, waarbij de kunstenaar uit een met buizen en papier geconstrueerde bal breekt. Eenmaal eruit gaat hij het ding van buitenaf te lijf. Aan zijn handen zijn microfoontjes bevestigd die het geluid van de destructieve actie versterken en voor het publiek duidelijk hoorbaar maken. De positie van de kunstenaar zelf en de vraag naar de rol en culturele betekenis van het kunstenaarschap staan centraal in dit werk. Deze kwesties maken ook duidelijk dat er na jaren van stagnatie onder het communistisch regime een culturele inhaalslag nodig was. Braila’s performance lijkt ontstaan vanuit de behoefte om in dialoog te treden met het westerse culturele discours, waarvan veel verwacht werd in het Oost-Europa van na de val van de muur.

In Special Services zit Braila op een podium waarop een aantal instrumenten zijn uitgestald die hij zal gebruiken voor de verzorging van zijn voeten. Natuurlijk maak je meteen de vergelijking met het beladen ritueel van het voeten wassen. Maar Braila wast zijn eigen voeten, niet die van anderen, en gaat daarbij grondig te werk. Hij pakt zijn teennagels en eeltgroei aan en ontdoet zijn voeten van lichaamshaar met een scheermes. Na deze cut & shave toont de kunstenaar zichzelf aan het publiek en incasseert hij het applaus. Braila richt zich met deze performance rechtstreeks tot het publiek. Zijn activiteit is echter totaal op zichzelf gericht. Het publiek blijft op afstand en heeft geen deel aan de introspectieve actie van de kunstenaar. Wederom gaat het Braila om de betekenis en maatschappelijke rol van de kunstenaar. Was hij er in de eerdere performance nog op uit om te communiceren met het publiek vanuit de gedachte dat hij zijn ervaring met hen kon delen, nu legt hij de nadruk op het bestaansrecht van zijn autonomie buiten de publieke waardering om. Tegelijkertijd geeft hij met de hygiënische en symbolische betekenis van de performance aan dat er een onherroepelijke verbintenis bestaat tussen hemzelf en zijn publiek.

Een laatste werk uit deze periode is Nothing but questions dat bestaat uit vier telefoons op sokkels die constant staan te rinkelen en zo de stilte in het museum grondig verstoren. Als je de hoorn van een van de telefoons opneemt, hoor je wat onduidelijke fragmenten en uitspraken. Het werk is als een raadsel dat je op moet lossen, maar waarvan de clou ontbreekt. Het werk illustreert de verwarring rond de verwachtingen van het publiek en het onvermogen of de onwil van de kunstenaar om aan die verwachtingen te beantwoorden. Braila kaatst de bal voorlopig terug naar het publiek.

Zintuiglijke ervaring

Met deze kwestie in het achterhoofd vertrekt Braila naar West-Europa waar hij als gestudeerde autodidact deelnemer wordt van het programma aan de Jan van Eyck Academie. Na het opvoeren van enkele performances die nog zeer in de lijn liggen van zijn eerdere werk, merkt hij dat hij enigszins een outsider is. Zijn werk wordt niet begrepen zoals hij het bedoeld heeft. Hij vindt geen aansluiting bij het discours dat er binnen de Jan van Eyck gevoerd wordt. Deze en wellicht ook andere, meer nostalgische overwegingen doen Braila na enkele maanden besluiten om naar Chisinau te gaan, om daar voorbereidingen te treffen voor een documentaire over Popeshtii de Jos, een kleine dorp in het noorden van Moldavië, waar zijn grootouders woonden. De uiteindelijke documentaire film Handmade Song geeft een authentiek beeld van het ambachtelijke leven op het platteland in Moldavië, gevat in mooie poëtische en kleurrijke beelden. De film wordt in kleine kring een hit en bezorgt Braila een ticket voor de documenta. Dat de film gewaardeerd wordt is niet zo verwonderlijk: de film bewerkstelligt bij de toeschouwer een aangename, welhaast zintuiglijke ervaring. Je ruikt de geur van dampende paarden en vers brood, hoort de stilte van de snijdende kou en voelt de warmte van het vuur. Maar het plotselinge, enorme succes roept ook vragen op.Waarom werd deze video zo geprezen? Is het omdat wij graag het predikaat van echtheid toekennen aan datgene dat bij ons nostalgische gevoelens weet op te roepen? Echtheid is vaak verbonden met herinneringen uit het verleden.

Maar er is meer aan de hand in deze documentaire. We weten dat dit een document is waarin iets is vastgelegd dat binnenkort verdwenen zal zijn. Het is alsof de mensen die gefilmd worden zelf zitten te wachten tot iemand komt en zegt: ’zo nu gaan we het allemaal anders doen’. Alsof ze er zelf al van doordrongen zijn dat er voor hun levenswijze geen lang bestaan meer beschoren is.

Oost-West

Na dit werk maakt Braila de video Road (2000). Deze toont de urenlange, nachtelijke tocht die Braila maakte toen hij een lift kreeg naar Boekarest. De camera is de hele rit gericht op het hobbelige wegdek, dat onder de rijdende auto verdwijnt en enkel door de koplampen van de auto wordt verlicht. Door het geluid van de luidruchtige motor heen hoor je flarden van een gesprek dat Braila en de chauffeur voeren in het Roemeens. De video is niet ondertiteld en eindigt wanneer we in de verte in het ochtendgloren de stad zien opdoemen. De stille uren zijn overbrugd in een nachtelijke rit van twee mensen op weg naar een stad in het oosten. Het is aankomen in optima forma. Een gevoel dat je tegelijkertijd intens blij en droevig maakt.

Voor de film Shoes for Europe die geselecteerd is voor Documenta 11 is Braila wederom teruggegaan naar Moldavië. Deze professionele productie op 35mm is opnieuw een lyrische vertelling. De film begint met een lang shot van spoorrails waarop een voertuig nadert. Door de perspectivische vertekening wordt het shot enorm opgerekt. De trage beweging van de camera bepaalt het ritme van de hele film. Dit werkt desoriënterend, temeer omdat er dan nog geen context is waarin je deze beelden kunt plaatsen. In hetzelfde tempo worden nieuwe beelden in de film geïntroduceerd: arbeiders die werken in de nacht, grote hangars, rangeerterreinen, treinstellen die ontkoppeld worden, de zachte regen die gestaag neervalt op het natte metaal, waarin het licht weerkaatst wordt van lantaarns en schijnwerpers – dit alles begeleid door het geluid van staal op staal. De beelden zijn zwanger van betekenis en brengen andere speelfilms en documentaires van voor de omwenteling in Europa in herinnering. Het geheel roept een beeld op van een enorme onderneming, de grote reis van de socialistische droom gevat in constructivistische beelden. Dan zie je ineens complete treincoupés als prehistorische dinosaurussen door de lucht zweven. Achter de raampjes zitten de reizigers die even opkijken maar dan hun blik weer neerslaan op het boek in hun handen. De treincoupé eindigt zijn tocht door de lucht op een nieuw treinonderstel, even verderop. Pas dan dringt het tot je door. In Oost-Europa is de afstand tussen beide rails breder dan in West-Europa en daarom moeten alle treincoupés op een ander onderstel met een smallere wielbasis geplaatst worden om hun reis voort te kunnen zetten. Het hele gebeuren draait om een banaliteit. Maar met de kracht van beelden als deze komt zo’n banaliteit wel aan.