metropolis m

PLOT09: This World & Nearer Ones is de eerste versie van een nieuwe ‘quadriënnale’ voor kunst in de openbare ruimte. Over het vierjaarlijkse karakter van de tentoonstelling valt weinig meer te zeggen dan dat het een belofte inhoudt van de organisatoren. Over de openbare ruimte in kwestie des te meer. PLOT09 vindt namelijk plaats op één van de meest tot de verbeelding sprekende braakliggende terreinen ter wereld: Governors Island.

Het is een raadsel dat dit eiland zo lang een blinde vlek op de kaart is geweest – op een A-locatie slechts 800 meter ten zuiden van Manhattan, 400 meter uit de kust van Brooklyn, met adembenemende uitzichten op de skyline van New York en het Vrijheidsbeeld. Toch is het eiland pas sinds kort voor het publiek toegankelijk. Daarmee ook een Nederlandse gouverneurswoning uit de zeventiende eeuw, een Amerikaans fort uit de achttiende en negentiende eeuw, en een twintigste-eeuws spookstadje voor legerpersoneel en hun families, inclusief bioscoop, school, en maar liefst drie kerkjes. Governors Island is de geschiedenis van New York in een notendop. Maar dan in bevroren staat, ergens zwevend tussen feit en fictie als in een film van David Lynch.

PLOT09 speelt een belangrijke rol in het ‘reactiveren’ van de plek, in afwachting van de ontwikkeling van het eiland tot een enorm landschapspark naar ontwerp van het Nederlandse bureau West 8. Kunst wordt daarbij in feite ingezet als een instrument voor stedelijke vernieuwing, zoals je dat wel vaker ziet bij met name havengebieden wereldwijd. Of zoals de initiatiefnemers het stellen; kunst zorgt ervoor dat het publiek zich verbonden gaat voelen met de ‘developing future’ van het eiland. Kunst zorgt voor toeloop, bezoekcijfers, goodwill, mond-op-mondreclame en een aantrekkelijk klimaat voor toekomstmuziek: imagine the possibilities!

Het is de verdienste van curator Mark Beasley dat dit niet heeft geleid tot een voor de hand liggend spektakel met grote visueel overheersende objecten van beroemde kunstenaars. Beasley heeft van PLOT09: This World & Nearer Ones een prettig onuitgesproken tentoonstelling gemaakt, met de nadruk op de geschiedenis en vooral de mogelijke geschiedenissen en verhalen. Beasley vroeg de negentien deelnemende kunstenaars niet om uitroeptekens te plaatsen maar ruimte te laten voor speculatie. Veel van de werken zijn verhalend, werken met tekst, gesproken woord, sciencefiction, tijdelijke architectuur of architectonische toevoegingen aan de bestaande huizen en gebouwen. De tentoonstelling zaait meer twijfel over de aard van het eiland, dan dat het zekerheden bevestigt.

Tue Greenforts Project for the New American Century is daar een goed voorbeeld van. Hij verheft Brick Village, een vervallen jaren zestig wijkje dat op de slooplijst staat, tot een landmark door informatieborden in de straten te plaatsen en een logo op een van de woningen te plaatsen. Het is een steek onder water naar de meer historisch geaccepteerde landmarks op het eiland, maar vooral naar de argumenten die volgens Greenfort ten grondslag liggen aan keuzes voor behoud en sloop. Niet voor niets verwijst het logo en de titel van het werk naar de conservatieve denktank die ten tijde van president Bush het Amerikaanse patriottisme predikte. Greenfort impliceert dat het historisch erfgoed ideologisch wordt bepaald, waarbij militair erfgoed wordt verkozen boven dat van het huiselijk leven. Greenfort werpt zich op als de kampioen van het alledaagse leven. Door zijn interventie is een roestig speeltuintje niet meer of minder speciaal dan de kanonnen van het fort.

Een ander werk, Shot-Up Wall van Teresa Margolles, staat als een soort fusillademuur opgesteld voor de oude gouverneurswoning. De muur met kogelgaten is in feite een gevonden voorwerp, die de kunstenaar heeft verplaatst van haar woonplaats Culiacán in Mexico naar Governors Island. Het is voor haar het tastbare bewijs van het dagelijkse geweld in haar buurt, het restant van een dodelijke schietpartij tussen drugsbendes. In de setting van Governors Island krijgt het echter een geheel nieuwe betekenis. Het wordt een displaced, misschien zelfs wat misplaatst ‘monument’, in die zin dat het weinig respectvol is voor de ‘helden’ die de lokale geschiedenis bevolken, en de monumenten waarmee we hen eren.

Curator Beasley lijkt met Greenfort en Margolles te kiezen voor kritisch geëngageerde, een tikje cynische kunst die de wereldlijke macht in twijfel trekt. Alsof hij opzettelijk de hand bijt die hem voedt. Toch is dat niet per se de strekking van PLOT09: This World & Nearer Ones. Wat Beasley in feite probeert is, zoals dat in het Amerikaans zo mooi heet, ‘to pause and reflect’. Hij ziet ons tijdsgewricht als een periode waarin alle zekerheden opnieuw ondervraagd mogen worden en nieuwe scenario’s kunnen worden geformuleerd. Governors Island is daarvoor bij uitstek geschikt, omdat het een soort vacuüm is, een parallelle wereld die losstaat van zowel het heden als het verleden. Een plek ook die zowel donkere kanten als fantastische mogelijkheden in zich herbergt.

Dat kan leiden tot kritiek, maar ook tot poëtisch escapisme, zoals in het tekst-werk AT THE SAME MOMENT van Lawrence Weiner. Weiner biedt een vluchtroute uit de werkelijkheid, zicht op iets beters, een plek waar het gras groener is. En op een andere manier is ook Guido van der Werve op zoek gegaan naar een gedroomd alternatief voor de realiteit. In zijn film Nummer Vier kiest de kunstenaar voor een melancholisch isolement als alternatief scenario. Hij drijft eenzaam op een ponton over een groot meer, verdiept in de pianomuziek van Chopin, een onbestemde einder tegemoet.

Governors Island fungeert als een onderzoeksstation op Antarctica. In afzondering van de werkelijkheid onderzoekt het diezelfde werkelijkheid, probeert het antwoorden te vinden door nieuwe vragen te stellen. PLOT09: This World & Nearer Ones spint uit verschillende draden een nieuwe verhaallijn, een plot, waarbinnen ruimte is voor kritiek en romantiek. Daarmee is het een hoopvolle tentoonstelling. Uit de ruïnes van Governors Island zou zomaar iets moois kunnen opbloeien.

Steven van Teeseling is kunsthistoricus en publicist en werkzaam bij het Fonds BKVB, Amsterdam