metropolis m

Het voortraject kende de nodige dwaalsporen, maar nu de documenta opent, gaat alle aandacht uit naar de 150 kunstenaars en hun projecten. Artistiek leider Carolyn Christov-Bakargiev over de vier posities die centraal staan in de tentoonstelling.

Carolyn Christov-Bakargiev: ‘Dieter Lesage heeft eens gesuggereerd dat de documenta beter buiten Kassel zou kunnen plaatsvinden. Ik denk dat de documenta geworteld is in Kassel, maar ook elders kan plaatsvinden, in dialoog met Kassel. Ik werk en denk in Kassel. Het is deze geworteldheid, die zorgt voor een resonantie met andere locaties en plaatsen in de wereld. Het maakt de tentoonstelling zowel een van worteling als ontworteling.

‘dOCUMENTA (13) wordt niet bepaald door een thema en is daarom niet heel gemakkelijk te vatten. Het hele project is georganiseerd rond vier posities van waaruit een kunstenaar, of wie dan ook, actie onderneemt. De meerderheid van de deelnemers is kunstenaar, maar er zijn ook deelnemers uit gebieden als de biologie en de kwantumfysica bij betrokken. En er zijn schrijvers. Tijdens de honderd dagen van de tentoonstelling zal een aantal schrijvers een retraite houden in een Chinees restaurant in Kassel. Dit restaurant heeft glazen wanden in plaats van landschapsbehang en papieren lampen. Als je door het raam kijkt, lijkt het alsof het landschap dat je zo vaak in Chinese restaurants ziet, echt wordt. Dit schuiven tussen echt en onecht, het verwachte en onverwachte, is vrij concreet aanwezig in de tentoonstelling. De manier waarop zal afhankelijk zijn van de locatie, en van de totale vorm die dOCUMENTA (13) krijgt in Kassel.

Uitgangspunten

‘De eerste van de vier posities kan worden samengevat in de vraag: hoe gedragen we ons op een podium? Wat doen we als we performen? We leven in een tijd waarin mensen vaak handelen vanuit een opgelegd podium – de Facebook- en Twitter-dynamiek zijn hier een voorbeeld van. Omdat Kassel het ultieme podium is als het op tentoonstellen aankomt, is het ook de plek om over dit soort vragen na te denken.

‘Een andere positie die we behandelen, is die van onder vuur liggen. Wat betekent het om aangevallen te worden? Wat doe je dan? Mensen liggen onder vuur op tal van manieren: door de gevolgen van oorlog, als gevolg van de financiële situatie, de toenemende onzekerheid van leven en de algemene machteloosheid die mensen ervaren vandaag de dag, wat leidt tot een vermindering van kwaliteit van leven. Ik moest denken aan Kabul, en ben er daadwerkelijk naartoe gereisd, vrij vroeg in de voorbereidingen. Ik ging er naartoe om twee redenen. Ik ben erg geïnteresseerd in plaatsen waar een soort “post-trauma” heerst, na oorlogen en dictaturen. Mijn reizen voor dOCUMENTA (13) hebben me gevoerd naar plaatsen die een bepaald verleden hebben, vergelijkbaar met Duitsland in 1948, ’49, ’50 – toen het land was verdeeld onder bezettende mogendheden, direct na de nazi-periode. Alighiero Boetti vertelde me altijd dat het One Hotel in Kabul – dat hij zelf runde – was vernietigd, gebombardeerd. Ik deed onderzoek naar zijn hotel uit de jaren zeventig en leerde veel van hem, in het bijzonder van zijn idee van “mettere al mondo il mondo”, ofwel het inzetten van de wereld in de wereld, wat ook de titel van een werk was dat hij realiseerde in 1972-1973. Het betekent dat de kunstenaar niet iets hoeft toe te voegen, het is er gewoon.

‘Op het moment dat iedereen op zoek was naar Bin Laden, presenteerde de kunstenaar Mario Garcia Torres een op de fax gebaseerd project waarin hij zogenaamd in Kabul was, zoekend naar het One Hotel. Hij is er nooit werkelijk naartoe geweest, destijds, kort na 2000. Alles is gedaan via Google en Google Maps. Het ging vooral over hoe kennis in digitale tijden tot stand komt. Voor Mario ging het over het er niet zijn, maar ik zei: “Laten we erheen gaan, kom mee.” En hij deed het. Ik was met name geïnteresseerd in de toestand van het leven op een plek die nog steeds in puin ligt, die een autoritair regime had en bevrijd was, maar direct weer bezet. En hoe het maatschappelijk middenveld daarin naar voren treedt, met al zijn tegenstrijdigheden en complexiteiten. Een andere reden die me naar Afghanistan bracht was de vernietiging van de Boeddhabeelden van Bamyan. Wat gebeurt er als kunst wordt gecensureerd, zoals in 1937 bij de tentoonstelling over Entartete Kunst? Als je je in een conflictgebied bevindt, besef je dat er ook een normaal leven is, en dat de media, door het uitdragen van het conflict, bijdragen aan de productie van angst. In Afghanistan is er ook een normaal leven; er zijn cafés waar mensen elkaar ontmoeten, boekhandels, en er is een universiteit met studenten. We besloten om er een reeks van seminars en workshops te houden en ook mensen van daar naar hier te halen. Oorlog creëert feiten. Maar ook kunst maakt feiten, zij het van een andere orde.

‘De derde positie die we centraal stellen is die van de hoop. Deze positie is van meer recente datum, februari 2011, en kwam voort uit de revolutie in Egypte. Hoop heeft iets te maken met de dialectiek van slapen en ontwaken, van slaap als een moment van hoop. Ook deze positie gaat uit van onderlinge resonantie, dit keer tussen Kassel en Egypte. Een aantal studenten en jonge kunstenaars uit Egypte kwam in mei 2012 naar Kassel om te werken met kunstenaars. In juli 2012 zullen we een seminar organiseren, The Cairo Seminar, maar dan in Alexandrië.

‘Het vierde standpunt heeft betrekking op de terugtocht, op het zich terugtrekken. Deze positie gaat in op de ideeën van exodus, van niets doen, een positie die valt buiten het heersende paradigma van de efficiëntie. Er zal een retraite zijn in Banff (Alberta, Canada), waar de deelnemers aan een summer school het onderwerp “retraite” bespreken. Ze zullen zich ook bezighouden met keramiek.

Toevluchtsoord

‘Tot zover de vier posities. Het ligt in mijn bedoeling om stereotypen en clichés te doen verdampen. Neem Kabul: de stad is niet alleen bezet, maar ook een podium. En het verkeert in een staat van hoop. Ik vind het echt een van de meest ongelooflijk hoopvolle plaatsen. Het is ook een toevluchtsoord. Alighierro Boetti’s One Hotel was een toevluchtsoord bij uitstek: hij bracht er zes maanden per jaar door als hotelmanager, en was zes maanden een avant-gardekunstenaar in Italië.

‘De documenta in Kassel is zeker niet alleen een podium, ze ligt ook flink onder vuur. Jullie vroegen: verliest de documenta aan belang nu er zoveel biënnales over de hele wereld zijn? Ik denk absoluut van niet. Er is zoveel behoefte aan een retraite. De documenta functioneert als een toevluchtsoord voor de kunstenaars, maar vol in het zicht. De kunstenaars voelen zich uitgedaagd door deze plaats, zijn geschiedenis. Zij zijn vrij om te experimenteren en dingen te doen, zonder in een staat van gedwongen performativiteit te verkeren. En het is ook een staat van hoop, omdat er zo’n behoefte is om de dingen vorm te geven, om de belichaming van ervaring.

‘Je zou kunnen zeggen dat er twee lijnen door de documenta lopen: een zichtbare, geheel op de voorgrond, en een onzichtbare lijn. Door je focus te verleggen, of weg te laten lokken, ontstaan er mogelijkheden om relaties te ontwikkelen. Zo gebruiken we ook de media. dOCUMENTA (13) heeft twee soorten nieuwsbrieven uitgebracht in de aanloop naar juni 2012. Een ervan is die van AND AND AND, het project georganiseerd door Ayreen Anastas en Rene Gabri. AND AND AND is overal geweest met kleine evenementen, van Tunesië, Argentinië en de Mid-West in de Verenigde Staten tot Zuid-Italië en Rotterdam. Soms brachten we een nieuwsbrief uit na het evenement, soms een dag ervoor, maar altijd te laat. We wilden bewegingsvrijheid creëren voor onszelf, gericht op vragen van schaal, op wat een groot evenement is, en wat een klein evenement bepaalt, en wat er gebeurt als een reeks van vele kleintjes een groot evenement wordt. Het gaat erom wat er gebeurt in dat alles veranderende moment van zichtbaar worden. Het gaat over het creëren van een verleden voor een toekomst.

‘AND AND AND is een collectief dat geïnteresseerd is in een niet-kapitalistische manier van leven. Het is niet belangrijk of alle betrokken kunstenaars grote kunstenaars zijn of niet. Waar het om gaat is of ze vrienden zijn, en of ze een vergelijkbaar sociaal en politiek engagement hebben. Ze kunnen zelfs geliefden, vaders en zussen zijn. Het is een samenvoeging van gebeurtenissen op basis van liefde als een politiek instrument, niet gebaseerd op modernistische ideeën van “productieve professionaliteit”.

‘De tweede soort nieuwsbrieven zijn de “notebooks”, die samen als hoofdstukken zijn van een roman. De serie 100 Notes – 100 Thoughts [zie ook: Metropolis M No.5–2011 – red.] gaat over het publiceren van zaken die in een normale uitgeverij niet echt een plek krijgen. Dit project is opgezet door Chus Martínez en gerealiseerd door Bettina Funcke en ons publicatieteam. Auteurs zijn onder meer kunstenaars als Emily Jacir en Lawrence Weiner, filosofen als Christoph Menke en Judith Butler, wetenschappers als Anton Zeilinger en antropologen als Michael Taussig en Eduardo Viveiros de Castro. De teksten en nieuwsbrieven, dit gebruik van media, is bedoeld om de aandacht af te leiden van de tentoonstelling in de jaren van de voorbereiding. Vanaf de opening gaat alle aandacht uit naar de 150 kunstenaars wier werk zorgvuldig voorbereid is in de afgelopen vier jaar.

Optimistisch

‘Ik zou zeggen dat deze documenta is gebaseerd op een “locational turn”. De fysieke tentoonstelling is belangrijk. Ondanks de 100 Notebooks – die een verscheidenheid aan posities en meerdere niveaus van kennis aanbieden – heeft theorie bij dOCUMENTA (13) niet de overhand. Het totale project gaat in plaats daarvan vooral over het creëren van een podium voor ongecontroleerde ontmoetingen en het onverwachte. Dit heeft ook te maken met een toestand van “misschien”, en vooral met de methodologie van het filosofische scepticisme: dat is het geloof in het feit dat men de werkelijkheid kan kennen, zonder in staat te zijn de ultieme waarheid te achterhalen, die natuurlijk het tegenovergestelde van de waarheid zou zijn. De tentoonstelling is in die zin sceptisch en dus een serieus optimistisch project.

‘Tijd speelt daarbij een belangrijke rol. De documenta duurt honderd dagen en in deze editie is de laatste week net zo belangrijk als de eerste. Onze aanpak is geheel gebaseerd op tijd. Te midden van allerlei evenementen zal er een conferentie plaatsvinden, die ingaat op het probleem van het leven, er zal er een zijn over het meten van tijd, onze obsessie met tijd, de ontkenning van de tijd. We zullen ook een congres houden over kunstenaarscongressen, in de week na de opening, van 11 tot 15 juni, waar de kunstenaars de sprekers zullen zijn, ofwel zij die het werk doen voordat het discours begint. In die week gaan we terug naar het begin van de Sovjetcongressen van kunstenaars en vele anderen, van 16 Beaver tot The Artists Village in Singapore en het Ho Chi Minh-kunstenaarscongres uit 1956 in Hanoi.

‘Op de School for Worldy Companions en het Art Academies Netwerk van dOCUMENTA (13) zal er ingegaan worden op het niet-hiërarchisch verwoorden van kennis. Gidsen zijn in een tentoonstelling over het algemeen de deskundigen. Gidsen zijn de experts van de tentoonstelling. We wilden dit enigszins tegenspreken door niet-kunstspecialisten erbij te betrekken en we zijn het afgelopen half jaar ambitieus aan de gang gegaan met de training van “Worldly Companions”. Na een oproep hebben zo’n 800 mensen uit Kassel gereageerd. Elk laatste weekend van de afgelopen maanden hebben ze deelgenomen aan trainingen. Het is een oefening in experimentele pedagogie, maar ook belangrijk in het bouwen van een gemeenschap. Hun eigen specifieke kennis wordt samengebracht met de artistieke leer van onze school, geleid door Jakob Schillinger.

‘Het Art Academies Network is een ander experiment dat gericht is tegen “het cognitieve kapitalisme”. Verschillende kunstenaarsprojecten zijn activistisch van aard. Ze betrekken er veel mensen bij, maar we willen niet alleen werken met vrijwilligers en stagiairs, noch met betaalde acteurs. Om het probleem van uitbuiting te voorkomen hebben we besloten om er een educatief project van te maken. We dachten aan de tentoonstelling als een grote school, een leersituatie, en zochten samenwerking met kunstacademies. We werken nu met honderd studenten. Ze krijgen studiepunten en wij bieden hen extra seminars aan in de avonden, wanneer de tentoonstelling gesloten is.

‘Je vroeg me naar mijn voorliefde voor honden. Ik denk dat mensen humaner zijn als ze zich meer bewust zijn van de andere soorten met wie ze de wereld delen, en ophouden te doen alsof zij overal de macht over hebben. Het delen van de wereld houdt in dat je begrijpt dat een ezel helemaal niet dom is, maar juist een van de meest vrijdenkende dieren. Ze lopen niet als ze dat niet willen. De vraag of kraaien een taal delen, of dieren of planten rechten hebben, is minstens zo relevant. Om de democratie vooruit te helpen, moeten we het subject als subject zien, en elke pretentie van beheersing opgeven. Het gaat om empowerment, en het recht om de omgeving te kiezen waarin we leven.’

Bik Van der Pol

kunstenaars, Rotterdam

dOCUMENTA (13)

Diverse locaties, Kassel (Duitsland)

9 juni t/m 16 september