Ter nagedachtenis aan Ruchama Noorda – ‘I believe that my life here on this planet right now is connected to past and future lives that are unfolding simultaneously’
11 oktober overleed de bijzondere kunstenaar Ruchama Noorda. Curator Imke Ruigrok schrijft over deze inspirerende ‘para-conceptuele kunstenaar’, zoals ze zich noemde, met wie ze afgelopen jaren meerdere keren samenwerkte.
In 2023 toverde Ruchama Noorda in het havengebied van Amsterdam, aan de rand van Ruigoord, een ruw en onontgonnen stuk land om tot een soort steengroeve, maar dan van klei. Het voormalige eiland Ruigoord, inmiddels aangehaakt bij en ingehaald door de omringende polder, bestond in 2023 vijftig jaar als kunstenaarsdorp. Voor die gelegenheid realiseerden we de ecologische tentoonstelling Ruigoord: Oase van Verwondering met meer dan dertig kunstenaars onder wie Ruchama. In die samenwerking leerde ik haar beter kennen. Ze maakte van een stukje wilderness aan de rand van Ruigoord een zonovergoten open groeve en werkplaats. Een paar weken lang werkte ze hier met een groep bevriende kunstenaars en familie.
Ze groeven aarde en klei op, vulden het aan met schelpenzand en persten het tot bakstenen, die daar in de zon gedroogd werden. Als je ze daar aan het werk zag waande je je op allerlei plekken, zoals het Italiaanse Carrara, of de zandvlaktes van midden Noord-Afrika. Het leek weinig van doen te hebben met de nogal onbezielde omgeving van het Amsterdamse Havengebied van tegenwoordig.
Ruchama werkte bewust met de bodem van dit voormalige eiland. Grond waar nu haar aandacht, tijd en ‘handenarbeid’ naar toe ging. Aarde, zo zei ze, waar de afgelopen eeuwen de handen van diverse generaties boeren aan werkten, om er aardappelen en knollen in te zaaien en oogsten. Zo zag ze de grond als het fysieke DNA van deze plek, waar vele handen, seizoenen en elementen jaren op hebben ingewerkt.
- EthericLandScrape – Ruigoord 2023 – is een installatie opgebouwd uit gerecyclede en lokaal gevonden natuurlijke en industriële materialen. De installatie is een bouwwerk, een vierkante en aarden tempel, opgebouwd uit samengeperste grond. Het is een plek van contemplatie en verbinding met het grotere en natuurlijke geheel: tevens de genius loci. Aan de rand van Ruigoord, waar de vruchtbare grond van het oude eiland bedekt is met opgespoten zand, groef Ruchama Noorda door ondergrondse wortelnetwerken – door tijd en bewustzijnslagen – en bouwde ze deze aardtempel.
De bezieling en ‘ziel van grond en een plek’ gaan zien en begrijpen, dat leerde ik van haar. Dat is denk ik ook een belangrijke kern van Ruchama’s werk en persoon, die een PHD deed over de Reform beweging, een Counterculture beweging die in de tijd van de industrialisatie (en vervuiling) de weg terug naar natuur maakte.
Ruigoord
Ruchama had al vaker op Ruigoord gewerkt. Het ecologische en holistische bewustzijn dat er al meer dan een halve eeuw onophoudelijk ontkiemt, intrigeerde haar. Daar had provo-kunstenaar Theo Kley in 1963 al de Insektensekte opgericht om ludiek en vanuit de kunst stampij te maken over het dreigende verlies van biodiversiteit. In 1971 kwam de Club van Rome met het alarmerend rapport over milieuverontreiniging: Grenzen aan de groei. Een andere milieubeweging die ontstond was de Kabouterbeweging in Amsterdam. De kabouters hebben eraan meegeholpen dat Ruigoord is behoed voor al het zand dat op de rest van de omliggende IJpolder opgespoten is. Ter herinnering hieraan plaatste Ruchama in 2021 namens de Kabouters van Nu in het centrum van het dorp, achter het kabouterhuis (een 2e*) Kabouterstandbeeld met de tekst: ‘Gered van de Zandvloed.’
Volgens Ruchama zijn de kabouters de helpers van de mens, ze maken mensen bewust van de waarde van natuur en een vorm van intergenerationele rechtvaardigheid. In die zin ziet ze de kabouter als vreedzame voorlopers om onze ecologische problemen op te lossen binnen de grenzen van ons eigen ecosysteem, om: ‘Met onze blik naar de sterren op kleine voet verder te leven.’
As Above, So Below
As Above, So Below is niet alleen de titel van haar kunstenaarsboek (absoluut een van de mooiste kunstenaarsboeken die ik ooit in handen had), maar ook kenmerkend voor hoe ze alles als verbonden ziet. Alles wat is (en ook hetgeen niet zichtbaar is). Wat onder en boven verbindt, het aardse met het hiernamaals, het fysieke met het transcendente. Hoe het grootste en het kleinste, en zo alles verbonden is, of eigenlijk zelfs allemaal tegelijkertijd is, zoals ze in haar afscheid schrijft: ‘I believe that my life here on this planet right now is connected to past and future lives that are unfolding simultaneously’.
-
Het boek ‘As Above, So Below’ documenteert het werk van twintig jaar en onderzoekt het esoterische geloofssysteem dat haar praktijk verbindt met de vroege twintigste-eeuwse Reformbeweging, de Europese avant-garde en de huidige no growth environmentalist-beweging. Dit boek biedt een uitgebreid overzicht van de installaties, tekeningen, video’s, sculpturen en performances met geschreven commentaar van de kunstenaar en van de in Californië gevestigde kunst- en cultuurcriticus Dick Hebdige. De lezer wordt uitgenodigd om de wereld van Ruchama binnen te treden, waar dromen actie weerspiegelen, waar leven en werk, prana en vleselijkheid, microkosmos en macrokosmos in elkaar overgaan.
Soil Soul
Ruchama wist al jaren dat ze ziek was en dat ze niet beter zou worden. De dood en wederkerigheid – zo constateerden bevriende kunstenaars op haar afscheid – werden deze laatste jaren nog meer onderdeel van haar werk. Speciaal voor haar afscheid schilderde ze een wit/groene cirkel met chlorofyl, die boven haar opgebaarde lichaam moest komen hangen, een referentie naar Malevich’ zwarte vierkant, als poort naar het hiernamaals. Waar Malevich met zijn vierkant bewust wilde breken met de relatie en referentie naar natuur (de werkelijkheid buiten het schilderij), zocht Ruchama in haar werk juist het omgekeerde op: het circulaire en grote verbonden geheel van alles dat is.
Van 2019 tot 2023 realiseerde Ruchama een levend sculptuur bij Mediamatic Tumulus, zowel een tuin, als een performance, plek en een sculptuur ineen. Hier komen fermentatieprocessen, permacultuur, en mens-natuurrelaties samen. Tegelijkertijd zag ze deze plek ook als een soort grafheuvel waar ze opgebaard zou kunnen worden zodra het haar tijd was. Hier vond uiteindelijk ook het afscheid plaats. Er brandde een vuur en na woorden van afscheid voer ze via de Amstel naar de natuurbegraafplaats van Zorgvlied.
-
Goodbye dear soil soul.
Ruchama Noorda (1979-2024) werkte met diverse materialen en haar oeuvre omvat onder meer film, performances en installaties. In Amsterdam zijn drie werken in de openbare ruimte te zien: Kabouterstandbeeld (2019 en 2021) en EthericLandScrape (2023). Zelf beschreef ze haar werk als para-conceptueel en zichzelf als een onderzoeker van hedendaagse countercultures, -praktijken en -bewegingen. Na de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag (2002) en het Sandberg Instituut in Amsterdam (2004), promoveerde ze aan de Universiteit van Leiden (2015) met een beeldend onderzoek naar de vroege 20e eeuwse Reformbeweging.
* Het eerste bronzen standbeeld (geboetseerd uit een homp rivierklei uit de Amstel) ter ere van 50 jaar Kabouters, van de hand van Ruchama heeft in 2019 voeten aan de grond heeft gekregen, en is sinds 2022 te zien is op de Nieuwezijds Voorburgwal in het Postzegelpark in Amsterdam.
Link naar Ruchama Noorda’s website
Met dank aan Patrick, partner van Ruchama
Imke Ruigrok
is curator ecologie, (systeem)verandering
