metropolis m

In de Roadmap, het nieuwste vredesplan voor het Midden-Oosten, wordt gesteld dat Israël moet stoppen met het plannen, bouwen en bevolken van nieuwe nederzettingen en ook bestaande posten moet ontmantelen. De Palestijnse Autoriteit moet de zelfmoordaanslagen en ander geweld tegenhouden, de infrastructuur van de terroristische groeperingen afbreken en haar leiders arresteren. ‘Never before was the work of architects and planners so clearly corroborated with those of terrorists’, stelt Eyal Weizman, een van de samenstellers van de tentoonstelling Territories, gemaakt voor de Berlijnse kunstinstelling Kunst-Werke en overgenomen door Witte de With in Rotterdam.

De tentoonstelling gaat over gebieden die geclaimd en geïsoleerd worden in naam van veiligheid, de veiligheid van een deel van een bevolking wel te verstaan, een kunstmatige veiligheid die alleen door veel (militair) machtsvertoon in stand wordt gehouden en die zelfs dan nog zeer relatief is. Territories laat zien hoe en waarom deze zogenaamde veilige zones, deze enclaves ontstaan, welke invloed ze hebben op het (stedelijk) landschap en op welke manier stedenbouw en architectuur worden ingezet om een gebied in te lijven dan wel af te sluiten van de rest van de wereld.

De tentoonstelling heeft als zodanig betrekking op Israëlische nederzettingen, op checkpoints en grenzen, maar ook op Israël in zijn geheel, als zogenaamde veilige zone in de wereld. Naast de Israëlisch-Palestijnse kwestie wordt er ook aandacht besteed aan de militaire bases van de Verenigde Staten, die ze in steeds grotere aantallen over de wereld verspreiden. Drie daarvan, waaronder Guantánamo Bay, liggen op geïsoleerde plekken en worden gebruikt om verdachten van terrorisme onder extreme omstandigheden te ondervragen en gevangen te houden.

Centraal in Territories staat het onderzoeks- en mensenrechtenproject van de architecten Eyal Weizman en Rafi Segal. Het laat zien hoe planning en architectuur verlengstukken zijn van een politieke en militaire strategie. Hun project A Civilian Occupation was oorspronkelijk bedoeld als de officiële Israëlische bijdrage aan het congres van de UIA (Union Internationale des Architectes) in Berlijn. Maar het werd tegengehouden door hetzelfde orgaan dat hun de opdracht had gegeven: het Israëlisch Genootschap van Verenigde Architecten.

Weizman en Segal weken uit naar de kunstwereld om hun onderzoek onder de aandacht van het publiek te brengen. Men deed dat uiteraard niet om het project als kunst te presenteren, zoals Weizman benadrukte tijdens een discussiebijeenkomst in Witte de With, maar om te laten zien hoe architectuur een rol speelt in de manier waarop Israël zich land toe-eigent. De kunstinstelling biedt in dit geval een podium aan een project dat hiermee misschien niet het grote publiek bereikt, maar zeker niet aan kracht verliest en gezien en bediscussieerd wordt door enkelen die het met zich mee en verder dragen.

De tentoonstelling omvat veel documentair werk, maar nu en dan zit er iets bij dat de situatie heel navoelbaar maakt. Bijvoorbeeld het werk van Multiplicity, opgericht door de architect Stefano Boeri, dat deel uitmaakt van het Solid Sea project (ook te zien op Documenta11): Solid Sea, case 03, The Road Map. De onderzoekers maakten twee reizen van ongeveer een zelfde afstand, één met een Israëlische en één met een Palestijnse inwoner van Israël. De tocht met de Israëliër duurde 1 uur en 5 minuten, die met de Palestijn 5 uur en 20 minuten. Van de reizen zijn films gemaakt waarin duidelijk wordt hoe verschillend ze waren, niet alleen wat betreft de duur van de onderneming maar ook wat betreft de (om)wegen die gevolgd werden.

De Westelijke Jordaanoever is verdeeld in drie zones. Zone A valt onder Palestijns militair en administratief gezag. Zone B valt onder Israëlisch militair gezag en onder Palestijns administratief gezag. Zone C valt onder Israëlisch militair én administratief gezag. De zone-indeling maakt van de Westelijke Jordaanoever een gevlekt territorium met tal van grenzen en checkpoints. De verschillende reistijden in het project van Multiplicity zijn er het gevolg van.

De tocht met de Israëliër ging van een zone C naar een andere zone C, Israëliërs kunnen daarbij gebruik maken van zogenaamde bypass roads, dit zijn wegen die de ene nederzetting met de andere verbinden en daarbij (met veel tunnels en een soort dijken) Palestijns gebied doorkruisen. De Palestijnse reis ging van de ene zone A naar de andere zone A, maar Palestijnen hebben geen bypass roads en moeten dwars door de zones reizen die onder Israëlisch militair gezag vallen. Dat betekent eindeloos veel tijd kwijt zijn met het passeren van tijdelijke en permanente controleposten, of met het juist omzeilen van deze checkpoints.

Er zijn natuurlijk ook sterke tv-documentaires gemaakt, zoals Checkpoint van Yoav Shamir, die de kijker laten zien hoe schrijnend de situatie in Israël is. Maar ook de tentoonstelling Territories is bijzonder de moeite waard. De combinatie van foto’s, video’s, films, kaarten en een enkel kunstwerk biedt een divers en beklemmend beeld van de manier waarop architectuur en ruimtelijke ordening worden ingezet om zich te verdedigen dan wel om personen uit te sluiten. Vooral de extreme situatie in Israël en de bezette gebieden, waar de ‘vijanden’ zo dicht op elkaar zitten en de ‘territoria’ zo met elkaar vervlochten zijn, maakt dit gegeven op een fascinerende en tegelijkertijd naar de keel grijpende manier zichtbaar.

Lotte Haagsma

TerritoriesWitte de With, Rotterdam

14 november 2003 tot en met 4 januari 2004