metropolis m

Reist door naar Heerlen

Schunck

10/09/10 – 28/11/10

THE ANARCHY OF SILENCE heet de allereerste tentoonstelling gewijd aan de invloed van John Cage (1912-1992) op de experimentele kunst van de afgelopen eeuw. Cage was, zoals bekend, een van de grootste twintigste-eeuwse vernieuwers van de klassieke muziek. De metaforische chaos van de stilte, waarnaar gerefereerd wordt in de titel, komt geheel tot zijn recht in de tentoonstelling in het Henie Onstad Kunstsenter, die bol staat van muziek, geluid en klank.

Het eerste deel van de tentoonstelling wordt gedomineerd door de muzikale ontwikkeling die het werk van Cage heeft doorgemaakt, met als niet weg te denken onderdeel hiervan de prepared piano, de vleugel waarin schroeven en moeren tussen de snaren zijn aangebracht en waarvoor Cage vele composities heeft geschreven. Hij componeerde ook voor de film Dreams that money can’t buy (1947) van Hans Richter, die in deze film samenwerkte met Marcel Duchamp. In Music for Marcel Duchamp van Cage wordt duidelijk hoe verstoorde klanken van de piano het hallucinerende effect van Duchamps Rotoreliefs versterken.

In het tweede deel van de tentoonstelling wordt dieper ingegaan op de relatie tussen Cage en Duchamp, met name beider interesse in toeval. Cage gebruikte zijn hele leven lang veelvuldig I Ching. Book of Changes, dat hij ooit had gekregen van de componist Christian Wolf. Voor Cage bepaalde de uitkomst van het gooien van een munt of hij binnen een compositie voor geluid of stilte moest gaan, wat in de klassieke traditie van de compositie een complete revolutie was. Componeren op basis van de I Ching resulteert in onuitputtelijke hoeveelheden combinaties. Het was ook de vervolmaking van het concept waarover Cage in zijn Lecture on Nothingness (1950) al eerder had gesproken en welke een jaar later terug te vinden is in zijn compositie Music for Changes.

In de tentoonstelling wordt de meeste ruimte besteed aan Cage’s invloed op de beeldende kunst en de dans. Er zijn tal van sculpturen, schilderijen en objecten, die samen met archiefmateriaal worden gepresenteerd van onder anderen Nam June Paik, Toshi Ichiyanagi, Allan Kaprow, Joe Jones, Alison Knowles, La Monte Young, Steve Reich, Ben Vautier en Yoko Ono. White Relief (1950) van Elsworth Kelly en White Paintings (1951) van Robert Rauschenberg illustreren dat er ook een tegengestelde beweging te ontdekken is: kunst die op Cage van invloed was. Het schilderij White Paintings blijkt de katalysator te zijn geweest voor Cage’s meest bekende compositie 4’33” (1952). De invloed over en weer was ook sterk aanwezig tijdens Cages periode aan het Black Mountain College. Cage organiseerde hier in 1948 een festival rond de ritmische muziek van de Franse componist Erik Satie. Op zijn uitnodiging voerden de danser Merce Cunningham en de architect Richard Buckminster Fuller het korte theaterstuk Le piège de Méduse van Satie op. Voor Cunningham betekende het een ware uitdaging om zijn eigen ideeën te plaatsen tegenover de gangbare ideeën in die tijd. Cage’s periode aan het Black Mountain College stond bol van de verschillende theaterproducties die een zeer interdisciplinair karakter hadden. Het was aan de vooravond van de Fluxus.

In het verloop van de tentoonstelling wordt duidelijk dat Cage vooral invloed heeft gehad omdat hij veel lesgaf. Op The New School for Social Research in New York, waar hij tussen 1956 en 1960 lesgaf, had hij grote invloed op de latere protagonisten van Fluxus. De opzet van de lessen was meer in de trant van een doorlopende workshop, welke gevolgd werd door kunstenaars, dichters en filmmakers die geen van allen ervaring hadden met het schrijven van muziek. De schilder en pionier in de performance kunst Allan Karpow was een van de participanten. Hij ‘componeerde’ stukken die de voorlopers werden van zijn happenings. De kunstenaar George Brecht begon tijdens deze workshops met zijn events. George Maciunas, de ‘impresario’ van de Fluxusbeweging, was eveneens een student van Cage. Het wordt duidelijk dat de studenten Cage’s ideeën in een afgeleide vorm overnamen of zich er juist radicaal tegen verzetten. Maciunas organiseerde bijvoorbeeld in Duitsland een serie concerten, waarin de experimentele compositie centraal stond. Als een teken van waardering programmeerde hij een stuk van Cage.

Cage was ook werkzaam in Darmstadt waar Nam June Paik een van zijn studenten was. Paik nam aanvankelijk sceptisch deel aan de door Cage gegeven summer school, al bleek deze later de bron van een ommekeer in diens werk te zijn. Paik zou zich na deze periode twee jaar richten op ‘action music’, welke uiteindelijk resulteerde in de tentoonstelling Hommage à John Cage. Een ander voorbeeld van Cage’s invloed op Nam June Paik is te vinden in het werk Random Access (1963). Dit werk bestaat uit twee luidsprekers, een versterker, een taperecorder en tape aangebracht op de muur. Het publiek wordt uitgenodigd om te luisteren naar willekeurige geluiden die hoorbaar worden nadat je met een playbackhead over de tape beweegt. De willekeurige en de toevallige geluiden die hierdoor worden gecreëerd, evenals de participerende rol van het publiek zijn typisch voor Cage’s werkwijze. Julia Robinson, de curator van deze reizende expositie laat overigens ook zien dat de invloed van Cage verder reikt dan alleen zijn studenten. Ze toont ook Empire (1964) van Andy Warhol als voorbeeld van de doorwerking van Cage’s idee van ongeknipte tijd.

Twintig jaar nadat Nam June Paik Random Access (1963) maakte was John Cage een week op uitnodiging in het museum Henie Onstad in Noorwegen. Cage blijkt ook hier verschillende workshops te hebben geven aan musici en beeldend kunstenaars. Het museum toont een uitgebreid interview met Cage dat werd uitgezonden op de Noorse televisie. Daarnaast is er correspondentie lezen tussen Cage en de toenmalige directeur en componist Ole Henrik Moe, die een bijzonder inzicht geeft in diens ervaringen in Noorwegen. Alles wordt vergezeld van een aantal portretten, gemaakt door de bekende Noorse fotografen Tom Sandberg en Jamie Parslow.

Robinson slaagt erin deze interdisciplinaire interpretatie van de invloed van Cage op een zeer uitnodigende manier te presenteren. De combinatie van een chronologische opbouw en een klassiek museale opstelling maken dat de chaos niet de overhand krijgt. Toch is het niet gemakkelijk lijnen te ontdekken in de enorme hoeveelheid materiaal. Je moet de catalogus lezen om alles echt goed te begrijpen.

Fleur van Muiswinkel is curator, kunsthistoricus, volgt momenteel een MFA Curating aan Goldsmiths University, Londen