metropolis m

Afgelopen zomer publiceerde het Oostenrijkse kunstblad springerin (No 4-2016) de special Endlose Gegenwart?. In het nummer wordt ingehaakt op het idee van een heden zonder geschiedenis. Elke ambitie tot verandering wordt losgelaten, de aandacht ligt volledig op dit expansieve nu waarin morgen op de dag van gisteren lijkt, en gisteren op vandaag. De beschouwingen in springerin zijn doorspekt van de ervaring van alomtegenwoordigheid die het internet eenieder biedt. Op internet houdt, zo lijkt, ons gebruikelijke tijdsgevoel op: vroeger en nu lopen in dit digitale continuüm volkomen door elkaar. Of iets nu lang of kort geleden is gemaakt of niet doet er niet toe, het valt met een druk op de knop op te roepen.

Springerin is niet het enige podium waar afgelopen jaar de tijd tot een probleem is verklaard. In Haarlem en Leuven was een tweedelig symposium gewijd aan het ‘transhistorical museum’. De sprekers bepleitten een omgang met kunst die zich zou losweken van de tijd en de daaraan gekoppelde museale categorieën als ‘oude’, ‘moderne’ en ‘hedendaagse kunst’. Ofschoon ahistorisch denken niet nieuw is in musea (Harald Szeemann is altijd een fanatiek voorvechter daarvan geweest, zie bijvoorbeeld zijn tentoonstelling A-historische Klanken in Museum Boijmans Van Beuningen in 1988), opereren de meeste musea nog volgens een streng tijdregime, dat lang geleden bedacht is en uitgaat van de lineaire opvolging van tijd. Om het niet bij praten alleen te laten gaf het Frans Hals Museum alvast het goede voorbeeld met een serie ‘transhistorische’ displays van levende kunstenaars als Gavin Wade en Saskia Noor van Imhoff, op een zaal met kunst van kunstenaars die al eeuwen geleden zijn overleden. Er waren dit jaar wel meer musea voor oude kunst die jong kunst op zaal toelieten (Zeeuws Museum, Scheepvaartmuseum, Rijksmuseum), als een voorzichtige vooraankondiging van een tendens die langzamerhand onafwendbaar lijkt.

Internationaal kreeg het debat over tijd een vervolg in Berlijn, waar de filosofen Armen Avanessian en Suhail Malik in de nazomer een manifest en een essaybundel Der Zeitcomplex. Postcontemorary (Merve, 2016) publiceerden. Het boek is een prikkelend filosofisch pleidooi om tijd radicaal anders te zien; niet als een opeenvolging van verleden naar heden naar toekomst, maar omgekeerd. In de openingsdialoog van de essaybundel leggen Avanessian en Malik uit dat er een algemeen gevoel heerst dat de tijd zoals we die kennen ontspoord is en als ordeningsprincipe geen zin meer heeft, in ieder geval niet op de manier zoals we er altijd tegenaan keken. De maatschappij is zo ingewikkeld geworden, zo’n complexe en abstracte tijdruimte, dat die simpele tijdschema’s, die zijn terug te voeren op ons persoonlijke beleving van tijd, niet meer kunnen werken. We moeten accepteren dat het bestaan veel groter is dan wij ooit zullen ervaren. Het voltrekt zich grotendeels buiten onze waarneming, in processen met een ongelooflijke graad van abstractie. Het is volgens Avannessian en Malik daarom beter om over dat grotere geheel te speculeren, in plaats van te proberen hem te reduceren in een simpel tijdschema.

Ik wil hier niet te diep ingaan op hun niet zo eenvoudig te volgen theorie, die ik hier ook niet pretendeer volledig te doorgronden, maar haal haar aan als het zoveelste voorbeeld van de dit jaar alom opspelende twijfel over de relevantie van de tijd. Wij werpen de kwestie op in nummer 6, op een moment dat media massaal terugkijken naar het jaar dat was, en er betekenis aan proberen te geven. Wij daarentegen bepleiten hier een andere waarneming. Dat doen we niet zozeer in theoretische zin (lees daarvoor springerin of het boekje Der Zeitcomplex), maar heel praktisch, aan de hand van enkele vooraanstaande kunstenaars voor wie tijd al hun leven lang een uiterst rekbaar begrip is. Kunst is gewend aan een bestaan buiten de tijd. In de handen van kunstenaars doorkruist zij moeiteloos alle eeuwen heen, verbanden suggererend die niemand ooit voor mogelijk had gehouden. Ook in dit nummer lijken verleden, heden en toekomst achterhaalde categorieën die als zodanig niets duidelijk maken over wat getoond wordt. Soms geeft de kunst die hier ter sprake wordt gebracht de indruk dat de geschiedenis herschreven wordt, opgenomen in een visie van nu. Dat nu is precies de bedoeling. Ter sprake komen kunstenaars die los van de waan van de dag opereren voor de lange termijn. Met de tijd hebben ze niet veel op, tijdloosheid past hen beter.