Tot ziens in Prishtina!
Bardhi en Flaka Haliti hebben veel gemeen. Ze zijn allebei geboren in Prishtina, de hoofdstad van Kosovo, maar wonen nu beiden elders in Europa. Ze leveren allebei een bijdrage aan Manifesta 14 in Prishtina: Flaka als deelnemend kunstenaar, Bardhi als ontwerper van de visuele identiteit van M14. Hoewel ze ook dezelfde achternaam delen, zijn ze geen familie. We bieden een inkijkje in een bijzondere vriendschap.
‘Hoi Flaka, we waren onlangs allebei in Prishtina, maar helaas hebben we elkaar daar net gemist. In een eerder telefoongesprek bespraken we dat de jeugdige geest van Prishtina leek te zijn vervaagd, en dat het dagelijks leven voor velen aanzienlijk was veranderd als gevolg van de pandemie. Dit werd mij vooral duidelijk tijdens een zes weken durende residentie die ik had in Prishtina met 25 studenten van de Gerrit Rietveld Academie in de herfst van 2021, een periode waarin culturele instellingen gesloten waren, evenementen verboden waren en er een strikte avondklok was ingesteld. Dit jaar merkte ik echter tijdens een recentere reis dat alles weer op gang is gekomen er een veel aangenamere energie in de lucht hangt. Met andere woorden, de lente is begonnen. Wat was jouw ervaring van je laatste bezoek?’
‘Ik denk dat ik drie of vier dagen na jullie vertrek aankwam. Ik volgde je Instagram-stories toen je daar was. Hoewel we op verschillende manieren verslagleggen van onze Prishtina-uitstapjes, werd ik enthousiast toen ik op veel van jouw foto’s dezelfde plekken tegenkwam waar ik zelf ook foto’s van heb gemaakt. We zijn allebei verbonden met Kosovo door familie en vrienden, en onze voortdurende betrokkenheid bij de kunst- en designscene. Toch wordt ons werk fundamenteel gevormd door onze ervaring van leven in het buitenland. Hoe fris zijn onze ogen in de eerste twee dagen na aankomst en hoe snel verdwijnt onze verwondering wanneer we ons aanpassen aan deze andere normaliteit, die ons op bepaalde manieren ook vertrouwd is! Ik zou graag horen wat jouw gedachten hierover zijn, vanuit het oogpunt van een grafisch ontwerper.’
‘Het is zeker een overweldigende confrontatie op het moment dat je aankomt in deze stad. Ik ervaar dat gevoel nog steeds elke keer als ik in Prishtina ben en dit kan soms heel inspirerend zijn. Je kunt je gemakkelijk verbazen over de architectuur van de stad, de bewegwijzering in winkels, het drukke verkeer en de manier waarop het dagelijks leven zich afspeelt in deze verbluffende omgeving. Ik probeer in de eerste dagen na aankomst zoveel mogelijk uit de stad te halen, omdat ik weet dat het gevoel erdoor geïnspireerd te zijn snel kan wegvallen en de ervaring plotseling enigszins verstikkend kan gaan werken.’
‘Ja! Ik vind het ook leuk om me steeds opnieuw te verbazen over dingen die ik al ken, waarvan ik weet dat ze er zijn maar die ik vergeten ben. Toch moet die verwondering niet gezien worden als een exotische ontmoeting, maar als een manifestatie van hoop. Een soort verwonderde contemplatie, waarover José Esteban Muñoz zegt dat het je in staat stelt andere tijden en plaatsen te zien, en de grenzen van vervreemde aanwezigheid te overstijgen. Muñoz zegt ook dat verwondering onze perceptie kan veranderen. Ik moet toegeven dat ik me de laatste keer dat ik zoveel plezier had als in Prishtina niet kan herinneren. Ik voelde dezelfde sfeer als jij. Het jaar 2022 zou zomaar het jaar kunnen worden waarin Generatie Z eindelijk de overhand neemt en volledig deel gaat uitmaken van het stedelijke en culturele leven. Voor Kosovo is dit bijzonder omdat we het hebben over het meest geïsoleerde land van Europa. Dit betekent dat Gen Z de eerste generatie is die niet op dezelfde manier is beïnvloed door fysieke grenzen, grondgebieden en visa- en reisbeperkingen als de voorgaande generaties. Hun mentaliteit, expressie, openheid en kennis zijn verbluffend. Maar wat bij dit bezoek deze keer het meest indruk op me maakte, was de verandering die ik merkte in heteronormatief gedrag. De queer gemeenschap is veel zichtbaarder geworden. De eerste homobar is onlangs geopend, en iedereen gaat erheen. Ook hetero’s werken daar achter de bar. Deze fluïditeit had ik niet zo gauw verwacht. Maar beter laat dan nooit, toch?’
‘Die verschuivingen zijn heel belangrijk, het is geweldig om te zien dat het zo opbloeit. Iets meer dan tien jaar geleden opende er een homoclub in Prishtina, bizar genoeg pal naast het voetbalstadion. Zo’n vreemde locatie voor een homoclub. De club heeft niet lang bestaan en het is mogelijk dat de locatie daar iets mee te maken had. Nu is het anders. Kinderen van Gen Z zijn opgegroeid in een andere wereld dan de generaties voor hen, met onbeperkte toegang tot het internet waar ze nieuwe dingen konden leren en zien, zonder hun land te hoeven verlaten. Bovendien zijn er de laatste jaren veel culturele ruimtes geopend die niet alleen inclusiever zijn, maar ook een geweldige programmering hebben. Een voorbeeld hiervan is Kino ARMATA, een openbare ruimte en bioscoop in het centrum van de stad die alternatieve cultuur promoot. Er worden films vertoond van befaamde regisseurs zoals Pier Paolo Pasolini, Robert Bresson of Chantal Akerman, en jongere generaties worden er aangemoedigd om hun eigen films, muziek en kunst te maken.’
‘En Manifesta 14 (M14) is er nu, op een geweldig moment! Hoe kwam je erop om groen te gebruiken als primaire kleur in je ontwerp voor de identiteit van M14?’
‘Om eerlijk te zijn heb ik geen bijzondere fascinatie voor de kleur groen, maar ik hou van alle tegenstellingen die ermee geassocieerd worden, van de natuur, groenten en gezond leven tot ziekte en groene monsters. Het is een vrij problematische kleur om mee te werken op verschillende platformen omdat er ontelbare tinten van zijn, maar op de een of andere manier klopte het om een kleur te kiezen die contrasteert met de bijzonder grijze stad Prishtina. De kleur groen sluit ook aan bij de drie seizoenen waarin M14 actief is: de pre-biënnale-activiteiten vinden plaats in de lente, de opening van het hoofdprogramma is in de zomer en de slotevenementen zijn in de herfst.
Nu we het toch over kleuren hebben, jij hebt zelf een bijzondere affiniteit met de kleur blauw. Het is zeer aanwezig in veel van je werk. Ik heb nog altijd dierbare herinneringen aan het ontwerpen van je catalogus voor het paviljoen van Kosovo op de Biënnale van Venetië in 2015, dat volledig in blauw gedrukt werd. Toevallig heb ik onlangs ook een blauwe cover ontworpen voor de catalogus van het Europealia Festival in België, waar jij ook aan deelnam met het werk If I Want to Go Home Will Robots Send Me Somewhere Else?, in de tentoonstelling Endless Express die gecureerd werd door Caroline Dumalin. Dat werk bestond uit een groot billboard in het treinstation van Oostende. Met uitsparingen in het staal werd de titel gevormd, zodat bezoekers de veranderende lucht achter de letters konden zien. Als het Belgische weer het toestond, kon je af en toe door de gesneden letters een glimp van de blauwe lucht opvangen, maar het blauw was niet zo aanwezig als in je andere werken.’
‘Mijn interesse in kleur komt voort uit de altijd veranderende interpretatie ervan, het projecteren van sociale transformatie door de westerse geschiedenis heen, zoals Vanessa Joan Müller treffend opmerkt in de catalogus voor het paviljoen van Kosovo, die Speculating on the Blue (2015) heet. De ene dag is de kleur blauw een symbool van de arbeidersklasse, de andere dag wordt het door bestuurders en conservatieven teruggeëist. Maar blauw slaagt er altijd in te neutraliseren tot kleur die staat voor oneindigheid, immaterialiteit, universaliteit, verlangen, harmonie en romantiek. Het is de kleur van de hemel en de zee, en een kleur van televisieschermen en het internet. En natuurlijk is het de kleur van de Europese Unie. Ook Kosovo en Bosnië hebben na hun onafhankelijkheid gekozen voor blauwe vlaggen.
Het andere aspect waarin ik geïnteresseerd ben, is hoe de kwestie van recht en toebehoren sterk verweven is met het spookbeeld van de macht. Wie heeft het recht om bepaalde representaties te claimen als we het bijvoorbeeld bekijken in relatie tot de westerse kunstcanon? Er wordt nu zoveel gesproken over fluïditeit, ondoorzichtigheid, dubbelzinnigheid en hybriditeit in een poging diversiteit te articuleren en er ruimte voor te creëren. De absolute claim van stijl of esthetiek in de kunsten is een grote tegenstrijdigheid omdat het alleen maar de waarden van witte en mannelijke normen bevestigt. Ik denk dat dit moet veranderen omdat de logica ervan één-op-één overeenkomt met de ideeën die ten grondslag liggen aan de natiestaat.
In mijn werk gebruik ik de kleur blauw als contextuele vorm en niet als een medium. Maar hoewel ik de mogelijkheid overweeg om het te claimen, zorg ik er ook voor dat deze vorm fluïde blijft in mijn praktijk. Door het nooit te verabsoluteren, laat ik genoeg ruimte voor andere esthetische aspecten die vaak worden ervaren als misverstand wanneer men nog bezig is mijn artistieke praktijk te definiëren.’
‘Voor de Manifesta heb je nieuw werk geproduceerd. Hoewel je vrij actief bent in Europa, heb je je werk al enkele jaren niet meer in je thuisstad getoond. Ik vroeg me af of je een zekere druk voelt wanneer je exposeert in de stad waar je bent opgegroeid, en hoe dat zich verhoudt tot het exposeren van je werk elders?’
‘Ik ben vooral nerveus en opgewonden als ik exposeer in steden waar ik woon of gewoond heb. Ik heb het gevoel dat er verschillende projecties en verwachtingen botsen tussen de oude en de nieuwe ik, in wisselwerking met een gemengd publiek van oude en nieuwe vrienden, familie, collega’s, en een breder betrokken publiek. Wanneer ik tentoonstel in steden waar ik minder of geen persoonlijke relaties of geschiedenis mee heb, kan ik gewoon een kunstenaar zijn en vanuit die positie spreken. Dat neemt een zekere druk weg omdat ik veronderstel dat het een meer objectieve uitwisseling mogelijk maakt tussen het kunstwerk en het publiek zelf.’
‘Kan je het werk op M14 kort toelichten?’
‘Zoals bij sommige van mijn vorige werken was ik geïnteresseerd in kritische vragen over de transnationale versus de nationale politiek van representatie in Kosovo, als een continue cyclus in relatie tot status quo. Mijn nieuwe werk voor M14 is getiteld Under the Sun – Explain What Happened en heeft als uitgangspunt afgedankt materiaal in een militaire context. In een gebaar van demilitariseringsesthetiek, zet ik toe-eigening en herschikking door, in dit geval met afgedankte plastic raampanelen uit een voormalige hangar van een KFOR-kamp in Prizren gebruikt, waarin nu de Autostrada Biennale gevestigd is. In de loop van meer dan twintig jaar zijn deze plastic panelen verbrand door de zon, wat op een bepaalde manier een soort golflengte aan horizonkleuren heeft veroorzaakt. Dit raadselachtige proces heeft zich in materiaal gegrift en magische sporen nagelaten als getuige van de tijd die voorbijging. Toch blijft het een levenloos object. Misschien wordt het achtervolgd door het spook van iets, draagt het een verhaal met zich mee dat nog verteld moet worden. Hoe poëtisch de titel ook klinkt, het is ook een vraag. Het werk bestaat uit een enorme buiteninstallatie bij het Palace of Youth in Prishtina, en vormt een unheimliche horizon waarin de zon ondergaat tegen een gloeiende en brandende hemel. Daar tegenover zet ik opengewerkte patronen, geïnspireerd op militaire camouflage. Het geheel prikkelt de verbeelding en vormt een abstractie van hoe dingen anders zouden kunnen zijn.’
‘Het is natuurlijk interessant om bezoekers uit heel Europa in Prishtina te zien, maar ik kijk er vooral naar uit om jouw werk te bekijken en samen met jou rakia te nippen.’
‘Ja, ik kijk daar ook naar uit! You me and everyone we know. En de zwerfhonden, natuurlijk. Die zijn een recent fenomeen. Is het jou ook opgevallen hoezeer zwerfhonden geïntegreerd zijn in Prishtina?’
‘Zeker. Ik produceer samen met Venera Mustafa een reeks items voor M14, zoals sjaals, een tas en een jas. Voor een van de sjaals hebben we illustraties gemaakt van enkele van onze favoriete zwerfhonden in Prishtina. Naar schatting zijn er zo’n tienduizend zwerfhonden in Prishtina, maar ik verwacht niet dat de stad op korte termijn een oplossing zal bieden om ze op te vangen.’
‘Ze maken echt deel uit van het stedelijke leven. Ze bewegen zich in dezelfde ruimtes als wij, wandelen en volgen hun favoriete mensen van A naar B. Ze hebben namen en kunnen ons volgen of onze weg versperren als ze vinden dat ze daar recht op hebben. Het zou fantastisch zijn als deze honden op de een of andere manier deel gaan uitmaken van de M14 rondleidingen door Prishtina.’
uit het Engels vertaald door de redactie.
