metropolis m

Omdat de termen wat verwarrend kunnen zijn, moeten we eerst inzoomen op wat radio, internetradio en podcasts nu precies zijn en hoe ze zijn ontstaan. De drie verschillen namelijk nogal van elkaar, maar ze delen ook eigenschappen en maken gebruik van elkaar.

Het ‘ouderwetse’ medium radio kenmerkt zich door livegesprekken, afgewisseld met muziek en het nieuws. Op commerciële zenders komen daar inkomende telefoontjes van luisteraars en reclame bij. Het is nu iets wat je aanzet om de tijd op het werk of in de file te doden, maar van oorsprong is het een puur praktisch communicatiemiddel; het werd gebruikt in schepen en vliegtuigen. In 1919 ontstond het eerste Nederlandse radioprogramma gemaakt om een groot publiek te vermaken en te informeren.1

Internetradio is een optelsom van de technologieën die opkwamen aan het eind van de vorige eeuw. Eind jaren tachtig werden computers gemeengoed voor persoonlijk gebruik.2 Deze werden, net als de radio, in eerste instantie uitgevonden voor praktische (communicatie-)doeleinden. Toen er begin jaren negentig nieuwe audioformats zoals de mp3 werden ontwikkeld, konden bloggers niet alleen geschreven stukken, maar ook audiomateriaal gemakkelijk online publiceren.3 De eerste internetradio-uitzending, in 1993 in de Verenigde Staten, kon door middel van streaming beluisterd worden en leek qua format aardig op de traditionele radio, maar haalde ook input uit de webchat die parallel aan de uitzending liep. Op dit radiostation, Internet Talk Radio, werden voornamelijk programmeurs geïnterviewd over de nieuwste computerfeitjes, maar werd ook het eerste internetradio-bandoptreden ooit gehouden.4

De opkomst van draagbare digitale audioapparaten, zoals de iPod, zorgde voor nieuwe mogelijkheden. In 2004 gaf The Guardian het luisteren naar internetradio op zo’n draagbare mediaspeler de naam ‘podcast’: een samenstelling van iPod en broadcasting.5 Amateurs en professionals, met name in de Verenigde Staten, begonnen hun eigen shows te maken. Vooral toen deze via iTunes en de podcastapp aangeboden konden worden, nam het aantal series en luisteraars toe. Zo heeft de immens populaire podcast This American Life zo’n 2,4 miljoen downloads per aflevering.6

Het verschil tussen podcasts en (internet-)radio ligt in het feit dat podcasts gedownload kunnen worden in plaats van gestreamd, waardoor het live-element van ‘ouderwetse’ radio wegvalt en opnames bewerkt kunnen worden. De podcast Radiolab bijvoorbeeld valt het best te duiden als een mengeling van interviews, soundscapes die deze gesprekken tot leven brengen en de stemmen van de presentatoren die deze verhalen aaneenrijgen. Zo ontstaan er sfeervolle ‘collages’ die je, dankzij de pakkende manier van vertellen, verleiden om te blijven luisteren. Het grote verschil met radio is dat de luisteraar bewust kiest voor een aflevering. Radiolab is een Amerikaans programma waarin de presentatoren Jad Abumrad en Robert Krulwich verhalen vertellen over de meest uiteenlopende fenomenen met altijd een wetenschappelijk uitgangspunt. De makers willen de wetenschap toegankelijk maken voor de nieuwsgierige mens en de academici een stem geven buiten de universiteit en de wetenschappelijke wereld. De podcast wordt geproduceerd door WNYC Studios, die ook tal van andere interessante podcasts maakt: Freakonomics, On the Media, Serial en On Being.

Nederlandse podcasts en radioprogramma’s

Eenzelfde grootschalige opzet kennen we in Nederland (nog) niet, waarschijnlijk vanwege het veel kleinere taalgebied, waardoor podcasts voor sponsoren of adverteerders minder interessant zijn. Ook bestaat er hier geen geefcultuur zoals in de Verenigde Staten (hoe graag de huidige politiek dat ook wil). De series moeten echter wel gratis aangeboden worden, anders blijken luisteraars af te haken.7

Gelukkig is er de publieke omroep: de VPRO experimenteert al jaren met nieuwe radiovormen. Programma’s als Plots (2010-2013, bekroond met de Zilveren Reissmicrofoon), Toendra (2015-2016), Woord (2014-2016) en het recente Het leven, een gebruiksaanwijzing, focussen zich op waargebeurde verhalen rondom een thema. De programma’s worden wekelijks uitgezonden op NPO Radio 1, maar zijn qua stijl gebaseerd op het format van de podcast This American Life en worden na de live-uitzending ook als podcast beschikbaar gesteld. Zo beginnen de termen wat door elkaar heen te lopen en de vormen zich te mengen.

Binnen de kunst bestaan er ook van dit soort tussenvormen. Kunst is Lang wordt wekelijks uitgezonden op Amsterdam FM, maar plaatst zijn interviews ook op de podcastapp. Het vijfkoppige collectief Ja Ja Ja Nee Nee Nee noemt zichzelf een internetradioprogramma en ontwikkelt zowel live-uitzendingen (zoals op de RijksakademieOPEN) als opgenomen en meer bewerkte verslagen, lezingen en geluidswerken van kunstenaars, en biedt deze aan op de website en via SoundCloud. Joshua Thies van Rotterdam Art And Radio maakt lange live-opnames die via Mixlr.com te beluisteren zijn en later ook op dezelfde site terug te vinden zijn.

Ondanks het kleine aanbod geven de initiatieven een diepgaand en breed beeld van de kunstwereld. Kunst is Lang bestaat uit de redactieleden Heske ten Cate en Lieneke Hulshof, die ook voor mister Motley werkzaam zijn, en wordt gepresenteerd door Luuk Heezen. Een uur lang interviewt hij een Nederlandse kunstenaar met daarbij een korte presentatie van een crowdfundingsproject van Voordekunst. Hoe is hij of zij tot een bepaald werk gekomen? Wat voor projecten zou diegene nog graag uitvoeren? Zijn er ook werken mislukt? Dat zijn vragen die aan bod komen. Alle tot nu toe 42 afleveringen bevatten openhartige, diepgaande gesprekken, waarin relevante onderwerpen als vluchtelingen, diversiteit, haat, racisme, de blankheid van de kunstwereld en feminisme een rol spelen. Ten Cate: ‘De radio-opnames zijn een soort bevriezing; naast kunst gaat het vaak over de grillen van de tijdsgeest. We zouden de kunstenaars over vijftien jaar weer kunnen uitnodigen om te kijken wat er veranderd is.’

Een uitgangspunt voor hun reeks was de behoefte aan het verhaal van de kunstenaar, vertelt ze. ‘We misten hun verhaal in de huidige media. Als er al over kunst wordt gepraat, is er vaak een museumdirecteur of andere duider aan het woord en wordt het werk of de tentoonstelling in een kunsthistorische context geplaatst. Kunstenaars kunnen een veel gevoelsmatiger verhaal vertellen.’ Door een uur lang één kunstenaar live te interviewen hopen ze een zo direct mogelijke kunstervaring aan de luisteraar te bieden. Volgens Ten Cate is radio ook een instrument voor kunstenaars om zich te ‘empoweren’. Het is voor de kunstenaar echter wennen om aan het woord te zijn. ‘Het idee van live-radio vinden velen eng. Een keer zei iemand: “Kan mijn galeriehouder niet over mijn werk vertellen?”’

Een ander belangrijk aspect van hun reeks is traagheid; vandaar de naam Kunst is Lang (en het leven kort). Een element waar Thies van RAAR zich in herkent. Volgens hem is radio maken een manier van vertragen doordat je naar je omgeving gaat luisteren. Thies zendt uit vanuit zijn studio die hij opbouwt op Rotterdamse kunstevenementen. Op een ongedwongen manier doet hij verslag van wat er om hem heen gebeurt, geïnspireerd door Amerikaanse universiteitsradiozenders die op eenzelfde luchtige manier radio maken. Als afgestudeerd kunstenaar van het Piet Zwart Institute miste hij het om in gesprek te zijn met collega’s en om onvoltooide werken te zien. Ook wilde hij meer ruimte geven aan audiokunst. Per uitzending nodigt hij een aantal collega-kunstenaars uit die vrije zendtijd krijgen. De een speelt zijn (audio-)werk af of vertelt over haar kunst of proces, terwijl anderen de tijd gebruiken om muziek te draaien. Thies was in eerste instantie niet van plan om muziek een plek te geven. ‘Maar het is moeilijk om ervandaan te blijven. De kunstenaars die ik uitnodig zijn hierin geïnteresseerd.’ De eerste associatie met radio is toch muziek. Vandaar dat hij het inmiddels omarmt en per uitzending een gast een mixtape laat maken.

In al zijn uitzendingen neemt Thies de tijd. Maar ook technische problemen nemen soms een groot deel van de show in beslag, zoals te horen in zijn eerste uitzending, opgenomen op het Rotterdamse kunstevenement Charlois Speciaal in juni 2016. Hierdoor ontstaat een relaxte sfeer en word je je bewust van de uitzonderlijkheid van stilte op de radio. Het kan juist heel prettig zijn om iets onverklaarbaars en onvoltooids als een work in progress te horen.

Ja Ja Ja Nee Nee Nee is door hun veelzijdigheid niet zo eenvoudig te duiden. Sinds hun start zijn ze veel verschillende samenwerkingen aangegaan met organisaties als Marres, Stedelijk Museum, Unfair en de Kunstvlaai. De leden Femke Dekker, Orpheu de Jong, Reinier Klok, Arif Kornweitz en Radna Rumping kennen elkaar door Red Light Radio, een internetradio die uitzendt vanuit een studio op de Wallen. Ja Ja Ja Nee Nee Nee kwam voort uit de behoefte aan een soortgelijk platform voor experimenten en gesprekken over kunst en cultuur. De eerste uitzending van het collectief vond plaats tijdens de RijksakademieOPEN 2015. Sindsdien hebben ze een groot aantal uitzendingen gemaakt, met steeds weer andere formats. Vaak treden ze op als presentatoren en gaan ze in gesprek met kunstenaars die audiobijdrages meenemen naar de studio. Er zijn ook meer experimentele formats. Zo is van het Spring Performance Festival in 2016 bijvoorbeeld een geluidscollage gecreëerd van alle performances. Tijdens de Amsterdam Art Fair in 2016 werkten ze samen met Patty Morgan en galerie Gabriel Rolt, en vormden kunstenaars die deelnamen aan de beurs een kring en interviewden ze elkaar. Soms nemen ze integraal een lezing op, zoals het debat over de sluiting van SMBA, georganiseerd door Kunstlicht en het Stedelijk Museum. Daarmee bouwen ze aan een archief. De redactie kijkt echter altijd naar wat de inbreng in het debat kan zijn of de waarde van het debat voor de kunstwereld, om te voorkomen dat ze een doorgeefluik van instellingen worden. Naast deze samenwerkingen maken ze ook veel onafhankelijke reportages; iets wat ze in de toekomst willen uitbreiden, net als autonome kunstenaarsbijdragen van audiowerk.

Het medium is nog jong, de mogelijkheden talrijk. Enerzijds wordt het live-element door alle makers belangrijk gevonden, maar anderzijds gaat Kunst is Lang juist experimenteren met televisie en nieuwe opnamelocaties, waarbij het live-element zal verdwijnen. Er is voldoende reden om de ontwikkelingen nauwgezet te blijven volgen.