Tussen licht en donker: Melati Suryodarmo in het Bonnefanten
Op dit moment toont het Bonnefanten de allereerste solotentoonstelling van de Indonesische performancekunstenaar Melati Suyrodarmo in Europa. Het werk maakt een diepe indruk op Kerstin Winking, al moet ze daarvoor wel door de presentatie heen kijken.
Het Bonnefanten toont deze zomer een overzichtstentoonstelling van de Indonesische performancekunstenaar Melati Suryodarmo getiteld I am a Ghost in my Own House. Ter gelegenheid van de opening, waar ook de aan haar toegekende Bonnefanten Award for Contemporary Art (BACA) uitgereikt werd, is Suryodarmo overgevlogen om enkele performances persoonlijk opnieuw uit te voeren. Het is opmerkelijk dat dit Suryodarmo’s eerste solotentoonstelling in Europa is, terwijl ze eerder bijna twintig jaar in Duitsland woonde en werkte.
In Indonesië, waar ze in 2012 naar terugkeerde, is Suryodarmo een ster en al even bekend en populair als andere feministische kunstenaars zoals Arahmaiani. Voor haar expositie in Maastricht werkte Suryodarmo samen met Belgische curator en kunsthistoricus Philippe Pirotte. Hoewel de tentoonstelling een weloverwogen overzicht biedt van Suryodarmo’s oeuvre, valt me op dat de enscenering van de tentoonstelling onder doet voor de kwaliteit van het werk, en deze soms zelfs onderuit haalt.
Bij binnenkomst is als eerste een set voor I am a Ghost in My Own House (2012) te zien, de performance die haar titel ook leent aan de tentoonstelling. De opstelling bestaat uit een vierkante zwarte bak van ongeveer vijf bij tien meter die gevuld is met een laag houtskool. In het midden van de bak staat een zware stenen tafel met daarop een grote stenen stamper, in de vorm van een soort deegroller. Suryodarmo heeft I am a Ghost in My Own House sinds 2012 al meermaals opgevoerd, zoals te zien is op de documentatie die op het grote scherm naast de set getoond wordt. Aan het begin van de performance draagt de kunstenaar nog een witte jurk, maar terwijl ze twaalf uur lang vastberaden met de stamper op de tafel de houtskool tot stof verbrijzeld, wordt haar jurk steeds grijzer. In de tentoonstellingsbrochure staat dat Suryodarmo met I am a Ghost in My Own House het gevoel van ontworteling verwerkt, dat opkwam toen ze vanuit Duitsland terugkeerde naar Indonesië. Zelf interpreteer ik de titel ook als een referentie naar het lichaam van de kunstenaar, haar eigen huis, waarvoor ze spirituele autonomie opeist. Wie verder nog aanspraak maakt op het zeggenschap over haar lichaam, blijft echter verborgen. Suryodarmo lijkt in de gehele tentoonstelling tegen onzichtbare krachten te vechten.
Op het scherm is te zien dat Suryodarmo I am a Ghost in My Own House normaliter in een donkere ruimte uitvoert, in het licht van een enkele spotlight. In het Bonnefanten is er echter voor gekozen om de ruimte niet te verduisteren. Er staat weliswaar een spotlicht gericht op de tafel, maar de dramatische lichtval gaat verloren in de helderheid van de spierwitte zaal.
In de hele tentoonstelling had een meer dramatische vormgeving, bijvoorbeeld door een hoger contrast tussen licht en donker, de ervaring van het werk kunnen intensiveren. Neem de performance Eins und Eins (2016), waarin de kunstenaar herhaaldelijk zwarte inkt uit een bakje opzuigt en tegen de witte muren van een ruimte spuugt. De documentatie van deze performance is krachtig genoeg om in een donkere ruimte levensgroot te projecteren en zo de toeschouwer geheel onder te dompelen in het werk. In het Bonnefanten is er echter voor gekozen dit werk op een bescheiden scherm in een lichte ruimte te presenteren, naast een groot stuk papier dat met inkt bespuugd lijkt. Het geluid van het spugen gaat verloren in de ruimte, waardoor de video overkomt als een nette kanttekening, in plaats van de ongeremde kritiek die de kunstenaar levert op de beheerste bewegingen van de Aziatische kalligrafie en het beeld van de vrouw als even beheerst, terughoudend, aangepast en opgeruimd.
In de tentoonstelling zijn meer werken op papier opgenomen, een medium waarin Suryodarmo duidelijk uitblinkt. In een van de getoonde series heeft ze zich uitgeleefd met houtskool op nat papier. De donkere afdrukken van haar vuist staan centraal, met daaromheen wat spatten, vlekken en geklieder. De werken hebben veelzeggende titels als Klamauk (2018), Duits voor herrie of heibel.
De tentoonstelling biedt een overzicht op Suryodarmo’s gehele carrière, vanaf begin jaren tachtig tot 2021. Het zijn zonder uitzondering verbeeldingen van de vrouwelijke artistieke kracht. Een oude favoriet is Prestige (1988), die hier gepresenteerd wordt op een ouderwetse monitor, waarmee de historiciteit van het werk wordt benadrukt. Midden op het scherm is een paar knalrode pumps te zien die de benen van Suryodarmo dragen. Op de zwarte grond staat met witte suiker het woord ‘prestige’ geschreven. In de loop van de korte video pist Suryodarmo het woord weg, zich zodoende voegend bij de feministische tradities van kunstenaars als Shigeko Kubota, die tijdens haar performance Vagina Painting (1965) voor de ogen van haar publiek, met een penseel tussen haar benen een tekening op het podium maakte. Ze leverde daarmee scherpe kritiek op het idee dat kunst alleen van de hand van het mannelijke kunstenaarsgenie kan zijn. Suryodarmo doet hier nog een schepje bovenop, door op radicale wijze af te rekenen met het mannelijk geladen idee van prestige én door tegelijkertijd de seksualisering van vrouwelijkheid te doorbreken.
Het meest recente werk in de tentoonstelling is de film Memory of Water (2021), waarvoor Suryodarmo terugkeerde naar het huis van haar vader Suprapto ‘Prapto’ Suryodarmo, die in 2019 overleed. Er zijn een een aantal vrouwelijke figuren, onder wie de kunstenaar zelf, dat door de ruïne van het huis spookt. Haar vader was de bedenker en spiritueel leider van de wereldwijde Amertabeweing, een gegeven dat ongetwijfeld doorwerkt in Suryodarmo’s bijzondere relatie tot dans en spiritualiteit. Hoewel de tentoonstellingsbrochure niet spaarzaam omgaat met referenties naar spiritualiteit, wordt er weinig uitgewijd over de wijze waarop spiritualiteit het denken en de praktijk van Suryodarmo heeft gevormd.
In de tentoonstelling in het Bonnefanten zijn ook een aantal fotowerken van Suryodarmo opgenomen. Op de foto Self-portrait (2018) hurkt de kunstenaar gekleed in een Japanse kimono en met bloemen in het haar op de grond. Ze staart ietwat angstig met wijdopen ogen voor zich uit. Achter de hurkende kunstenaar is een schemerachtig figuur te zien. Het blijkt weer de kunstenaar te zijn dit keer staand en met wijd opgetrokken mond, alsof ze in het aangezicht van iets verschrikkelijks een kreet van ontzetting uitslaat. Ik ben bijna geneigd ook geschrokken achterom te kijken.
In de laatste ruimte van de tentoonstelling, waar tijdens de opening de performance Transactions of Hollows (2012) te zien is, vecht Suryodarmo wederom tegen mysterieuze, onzichtbare krachten. Als ik de oogverblindend witte ruimte binnenloop, komt Suryodarmo zelf net langzaam mijn richting opgelopen. Haar donkere ogen lijken direct naar mij te kijken. Langzaam spant ze de Javaanse boog in haar handen en richt ze de pijl recht tussen mijn ogen, voordat ze zich met een gecontroleerde beweging omdraait en de pijl afschiet in een verre hoek van de grote tentoonstellingsruimte, waar de pijl met een korte harde knal in de spierwitte wand blijft steken. Ik ben blijkbaar niet de enige bezoeker die ze heeft laten schrikken, want de muren zitten vol met honderden pijlen, die stuk voor stuk getuigen van de geconcentreerde kracht van de kunstenaar.
Het felle licht in de tentoonstellingszaal van Transactions of Hollows sijpelt door tot in de ruimte ernaast, waar de video Pass to Converse (2004) gepresenteerd is. De kunstenaar hangt ondersteboven in bondage tegenover een netjes aangeklede zanger, die de azan en andere spirituele liederen performt. Ook in dit werk staat het spel van tegenstellingen, zoals licht en donker, centraal in het werk van Suryodarmo. Maar zoals steeds in deze tentoonstelling, wordt dat niet consequent in de inrichting doorgezet. De presentatie in het Bonnefanten is zelfs zozeer overspoeld met licht dat sommige projecties verwaterd overkomen en aan kracht verliezen. Met een aantal simpele ingrepen had de presentatie het werk beter in de schijnwerpers kunnen zetten, waardoor het contrast tussen licht en donker, vrouwelijkheid en woede veel meer dan nu tot zijn recht was gekomen.
I Am a Ghost in My Own House
12.6 t/m 30.10.2022
Bonnefanten, Maastricht
Kerstin Winking