metropolis m

Saodat Ismailova onderzoekt de verbanden tussen de geschiedenis van Centraal-Azië en verschillende vormen van voorouderlijke kennis. Haar werk begeeft zich op het spanningsveld tussen het collectieve en het persoonlijke, het concrete en het spirituele, het vergankelijke en het tijdloze, het historische en het mythische. Ze zoekt naar een evenwicht tussen informatie, als een droge lineaire opsomming van gebeurtenissen in jaartallen en geschreven taal (in verschillende alfabetten), en kennis, ingebed in dromen, rituelen, mythen en mondelinge vertellingen.

Opgegroeid in de nadagen van de Sovjet-Unie en vanaf haar elfde in het onafhankelijke Oezbekistan, heeft Ismailova van dichtbij meegekregen hoe de geschiedenis in de vorm van informatie kan worden herschreven, geherinterpreteerd en gemanipuleerd. Juist in de overdracht van niet-concrete, onzichtbare en vluchtige kennis, waarbij haar oma een belangrijke rol speelde, vond Ismailova in deze periode van totale onzekerheid en transformatie een gevoel van stabiliteit. Precies dit gevoel probeert ze te vatten in haar werk, waarin personen, dieren en objecten migreren door de tijd, ruimte en dromen. Wanneer we meebewegen in deze verhalen zonder begin en einde en de schijn van controle onder ogen durven te komen ontstaat er een bewustzijn dat tegelijkertijd troost en kracht geeft, en even angstaanjagend als helend is.

Veertig

Ismailova is sinds lange tijd gefascineerd door de aanwezigheid van het getal veertig in de cultuur van Centraal-Azië. Het getal is alomtegenwoordig in mythen, sprookjes en spirituele rituelen rondom vruchtbaarheid, geboorte, zuivering, ziekten, genezing en rouw. Sinds 2005, nadat ze begon te werken aan het script voor haar speelfilm 40 Days of Silence, loopt het getal ook als een rode draad door haar onderzoek. De film, die in 2014 in première ging op het internationale filmfestival in Berlijn en daar een nominatie voor beste debuut in de wacht sleepte, gaat over een jonge vrouw in een bergdorp in Oezbekistan die een Chilla-ritueel ondergaat, waarbij ze een gelofte van veertig dagen stilte en eenzaamheid aflegt om in het reine te komen met de geesten uit haar verleden en toekomst. Voor de film maakte Ismailova opnames van gesprekken die ze voerde met vrouwen die dit ritueel, dat nog altijd wordt beoefend in Centraal-Azië, ondergingen. Deze opnames en gesprekken vormden tevens de basis voor wat Ismailova beschouwt als haar eerste kunstwerk: Zukhra (2013). In het videowerk, dat de Oezbeekse naam voor de planeet Venus draagt, ligt een jonge vrouw op een bed, terwijl droomachtige persoonlijke en collectieve herinneringen aan de toeschouwer worden onthuld in de vorm van geluiden en schimmen. Zukhra staat volgens de kunstenaar symbool voor de geest van de Centraal-Aziatische vrouw, schijnbaar onbeweeglijk en zwevend in de tijd, die op het punt staat te ontwaken.

In Chillpiq (2018), beklimmen veertig vrouwelijke scholieren een heilige heuvel in de buurt van Nukus, de hoofdstad van de Oezbeekse autonome republiek Karakalpakstan. De naam van de heuvel, Chillpiq, verwijst naar de legende van veertig vrouwelijke strijders die volgens de overlevering zouden zijn gestorven op deze plek tijdens hun laatste strijd tegen een vijandig Perzisch leger. De veertig scholieren voeren een lokaal vruchtbaarheidsritueel uit door stukjes meegebracht textiel vast te binden aan een stalen constructie, dat dit heiligdom ten tijde van de Sovjet overheersing moest kronen met een vlag. Verschillende geschiedenissen, mythen en rituelen worden geactiveerd, getransformeerd en vloeien samen: een vlaggenmast wordt een boom des levens, de veertig scholieren roepen het beeld van de veertig strijders op, die ze tot leven brengen met hun vruchtbaarheidsritueel, om zelf, aan het einde van de film, weer te verdwijnen in het vuur van de ondergaande zon.

De mondeling overgeleverde legende van de veertig strijders, in Centraal-Azië bekend onder de naam Qyrq Qyz (‘veertig meisjes’), vormde ook het uitgangspunt voor de gelijknamige performance QYRQ QYZ (2018). Het werk, bestaande uit een film en traditionele live muziek, bezingt het verhaal van de veertig strijders, die vrijheid, gerechtigheid en welvaart brengen. De performance is opgedeeld in vier hoofdstukken – aarde, lucht, water en vuur – geïnspireerd door het Zoroastrisme, een pre-islamitisch geloof waarvan vele elementen nog sterk aanwezig zijn in de Centraal-Aziatische cultuur en veelal door vrouwen in leven worden gehouden. Al deze elementen samen en het vieren van ‘voormoeders’ bieden een alternatief voor het vormgeven van (nationale) identiteiten in Centraal-Azië, waarbij doorgaans enkel patriarchen uit het verleden in brons worden gegoten.

Ondergronds

Het getal veertig is opnieuw prominent aanwezig in Ismailova’s bijdragen in Venetië en Kassel. Dit had allereerst een praktische reden. Ismailova neemt graag de tijd voor haar onderzoek, productie en vooral voor de postproductie en montage, waarbij de meeste reflectie plaatsvindt. Toen zowel de curatoren van de Biënnale als de documenta haar in de lente van 2021 benaderden, gaf ze meteen aan dat het alleen zou lukken nieuw werk te maken als het in lijn zou liggen met bestaand onderzoek, des te meer omdat The Milk of Dreams en Documenta fifteen vlak na elkaar openden in april en juni 2022. Ismailova had nog twee ideeën waarin het getal veertig een rol speelde, die verder uitgewerkt konden worden. Daarnaast had het getal veertig in de tussentijd flink aan betekenis gewonnen door de Covid-pandemie, die een groot deel van de wereld dwong tot quarantaine – een term die oorspronkelijk ‘veertig dagen’ betekende.

Het eerste idee, dat vorm kreeg in de video-installatie Chillahona (2021) en gepresenteerd werd in The Milk of Dreams in Venetië, draaide om gelijknamige ondergrondse isolatieruimtes in Oezbekistan en Zuid-Kazachstan. Chillahona’s (chilla betekent veertig, hona is kamer) spelen een rol in pre-islamitische spirituele praktijken en worden voornamelijk gebruikt door vrouwen voor inwijding in voorouderlijke kennis, doorgegeven via een vrouwelijke intergenerationele lijn. In Tasjkent, de hoofdstad van Oezbekistan, is nog een actieve chillahona, gelegen op de oudste begraafplaats van de stad onder de graftombe van een lokale heilige. Het bestaan van deze chillahona is niet algemeen bekend, ook niet onder de lokale bevolking, al is ze wel openbaar toegankelijk. Ismailova, die al sinds lange tijd op de hoogte was van het bestaan van deze chillahona, beschreef haar eerste bezoek aan de ruimte aan de telefoon:

‘Wanneer je afdaalt naar de eerste ondergrondse ruimte, begeef je je langzaam op het niveau van vele voorouders. Je komt aan in een koepelvormige ruimte die door kleine groepen gebruikt kan worden om samen te komen. De afdaling naar de tweede ruimte eronder, die plaats biedt aan maar één persoon, vormt een volgende (fysieke) uitdaging. De smalle tunnel dwingt je op handen en voeten. Aangekomen op de laag daarondertwee, bekruipt je een haast dierlijke angst. De ruimte is donker en je begeeft je in totale stilte. Toch lijkt het alsof er iemand met jou in de ruimte is. Het duurt even voordat je erachter komt dat je jezelf hoort. Langzamerhand passen je ogen zich aan in het donker en stabiliseert je ademhaling, het lukt weer om rationeel na te denken en je realiseert je dat je eigenlijk bang bent voor jezelf. Na deze verschillende fasen van angst ontstaat er gevoel van een bijna comfortabele geborgenheid door de aangename onderaardse temperatuur en luchtvochtigheid. Het is als een baarmoeder op een begraafplaats: je denkt dat het een einde is, maar eigenlijk is het een begin.’1

Ze bezocht de ruimte opnieuw. Ditmaal met een camera en een lokale actrice van ongeveer dezelfde leeftijd en postuur om te onderzoeken wat het betekent om fysiek in deze ruimte te zijn en wat voor herinneringen en gedachtes het oproept. Tijdens de montage van het filmmateriaal kwam Ismailova steeds weer terug bij de vraag: wat voor gevoel drijft je tot het radicale besluit je voor veertig dagen te af te zonderen onder de grond?

Voor Ismailova kwam het gevoel dat ze had tijdens de perestrojka en het uiteenvallen van de Sovjet Unie het dichtst bij: herinneringen aan een soort collectieve verlamming, waarbij niemand begreep wat er aan de hand was en hoe verder te gaan. Velen zochten wanhopig naar houvast in het bovennatuurlijke en paranormale. Er werden zelfs collectieve hypnose sessies op de staatstelevisie gehouden. In een poging dit gevoel en deze herinneringen over te brengen en vervolgens te bezweren, voegde Ismailova verschillende elementen toe aan het filmmateriaal: een tekst met persoonlijke herinneringen uit haar jeugd die terugkomt als voice-over, beeld en geluidsfragmenten van hypnose sessies uit de late Sovjet-Unie en beschermende dieren uit de verhalen van haar grootmoeder. Dit alles bracht zij samen in een installatie bestaande uit drie beeldschermen die, corresponderend met de drie architectonische lagen van de chillahona, in een ronding boven elkaar werden geplaatst. Ze plaatste een borduurwerk met een herinterpretatie van typisch Tasjkentse van moeder op dochter overgedragen astrale motieven tegenover de schermen. Tussen de schermen en het borduurwerk in ontstond een intieme ruimte voor het publiek.

Beschermvrouwen

Het woord chilltan (wat ‘veertig lichamen’ betekent) vormde het begin van het onderzoek voor Ismailova’s bijdrage in Kassel. Het concept van de veertig lichamen verwijst naar de aanwezigheid van veertig constant van gedaante verwisselende entiteiten in veel Centraal-Aziatische rituelen. Het zijn een soort tricksters, die opduiken wanneer situaties uit de hand dreigen te lopen, in de vorm van mensen, dieren, planten, natuurverschijnselen of objecten. Ze harmoniseren en beschermen, maar ontregelen ook als dat nodig is.

Geïnspireerd door haar onderzoek naar deze chilltan, begon Ismailova een lijst van veertig Centraal-Aziatische vrouwen die ze wilde portretteren in een film. De lijst moest bestaan uit mythische, historische, levende en toekomstige personages. Gedurende het proces werd het idee voor deze film losgelaten, maar de lijst met vrouwen bleef groeien en kwam op verschillende manieren terug in Kassel. Bijvoorbeeld in de daar getoonde film Bibi Seshanbe (2022) die de naam draagt van een in Centraal-Azië gepraktiseerd ritueel ter bescherming van meisjes en vrouwen, waarbij er een verhaal wordt voorgedragen over een meisje en een goede fee die Bibi Seshanbe heet. Het doet denken aan het sprookje van Assepoester, al speelt in het Centraal-Aziatische verhaal niet het meisje maar de goede fee de titelrol. Tijdens het ritueel worden veertig katoenen kaarsen gebrand, waarvan de as een zuiverende werking zou hebben. Door de elementen verbranding en as wordt het ritueel verbonden aan het Zoroastrisme, een pre-islamitisch geloof waarbij vuurrituelen een belangrijke rol spelen.

Ismailova’s film vertelt het sprookje, documenteert de uitvoering van het ritueel en voert een voor Ismailova levende personificatie van Bibi Seshanbe op in de stad Samarkand. Een dokter gespecialiseerd in het behandelen van brandwonden, tevens een van de vrouwen op Ismailova’s chilltan lijst, heeft daar een opvanghuis voor vrouwen die een poging tot zelfverbranding overleefden. Verstoten door hun families – zelfdoding is een grote zonde in de Islam – wenden deze vrouwen zich tot de beschermvrouwe in Samarkand. Opnieuw is er een link te leggen met Zoroastrisme waarbij zelfdoding door verbranding verdoemenis in de hel zou voorkomen door te smelten in het vuur. Ismailova vulde haar chilltan lijst verder aan met 19 jonge vrouwelijke kunstenaars uit Kazachstan, Kirgizië en Oezbekistan. Ze nodigde hen uit om deel te nemen aan het door haar opgerichte DAVRA-collectief.

Hoewel de tentoonstelling bij Eye nog volop in de maak is kan Ismailova wel alvast vertellen dat er naast verschillende videowerken ook installaties met historische objecten uit haar persoonlijke collectie te zien zullen zijn. Denk aan borduurwerken, handgeschreven brieven in verschillende talen en alfabetten en Oezbeekse gezichtssluiers van geweven paardenhaar. Ook werkt ze aan nieuwe film speciaal voor deze tentoonstelling. Net als bij de documenta zal Ismailova in het randprogramma in Amsterdam voornamelijk een podium bieden aan andere makers uit de regio. Niet alleen aan jonge vrouwelijke kunstenaars zoals bij DAVRA, maar ook aan makers uit het verleden, wier werk eerder niet of nauwelijks is doorgedrongen tot een westers publiek. Met deze erkenning met terugwerkende kracht, die ook spreekt uit haar focus op voorouderlijke kennis, wil Ismailova laten zien waar ze vandaan komt en dat ze in een lange traditie staat van Centraal-Aziatische kunst- en cultuurpraktijken.