metropolis m

Het was lange tijd een taboe onder de musea, maar ontzamelen is steeds meer een reguliere activiteit geworden. De markt speelt er op in door de musea een handje te helpen met MuseumDepotShop, een webshop voor afgestoten museale objecten. Timo Demollin ging naar Amsterdam-Noord om met een van de ondernemers achter de webwinkel te praten

Een willekeurige greep uit het aanbod van MuseumDepotShop biedt een dwarsdoorsnede van de onderkant van Nederlandse museumcollecties. Er is een antieke snijmolen te koop, een gietijzeren kachel, oude filmspoelen, een agrarisch werktuig, schilderijen, porseleinen huisraad, een schoorsteenschuif, een potjespers, Aziatische houtsneden, Delfts aardewerk, litho’s van Egyptische reliëfs ー objecten die tot voor kort onderdeel waren van museumcollecties maar hier een weg vinden naar de markt.

MuseumDepotShop werkt als iedere andere webshop: scrollen, klikken, toevoegen aan winkelwagen, bestellen. De gelikte online presentatie van de objecten is niet heel anders dan in musea. Ze staan goed belicht en voor een witte achtergrond op de foto, geheel geïsoleerd van hun oorspronkelijke sociale context. Dit lijkt geen toeval, de afgestoten stukken ontlenen juist waarde aan hun status als voormalig museaal object.

Arjen Pels Rijcken is ondernemer en mede-initiatiefnemer van MuseumDepotShop, die handig inspeelt op de nieuwe rol van musea om na een slepend debat sinds een jaar of vijftien actiever te gaan ontzamelen.

Timo Demollin

Wat is MuseumDepotShop en wie zitten erachter?

Arjen Pels Rijcken

‘Stichting MuseumDepotShop is een non-profit initiatief opgezet door Art & facts, een commercieel bedrijf dat begon als ontwikkelaar van depots voor kunst en cultureel erfgoed. Inmiddels verlenen we aanverwante diensten aan musea op het gebied van collectieadvies en -beheer en het detacheren van museumspecialisten. Vanuit die betrokkenheid met de sector is het idee ontstaan een webwinkel te beginnen voor objecten die door musea zijn afgestoten bij ontzameltrajecten. MuseumDepotShop maakt deze museale objecten toegankelijk voor het publiek door ze online te koop aan te bieden aan particulieren. We werken samen met uiteenlopende soorten musea, zowel wetenschappelijke, natuurhistorische, cultuurhistorische, en ook kunstmusea.’

Timo Demollin

Waarom wordt er door musea ontzameld?

Arjen Pels Rijcken

‘Ontzamelen draagt bij aan het vormgeven van een kerncollectie, waarbij de vraag gesteld wordt: waar ligt de focus van een museum? Welk bezit draagt daar niet meer aan bij? Voor deze vraagstukken worden in Nederland al geruime tijd allerlei waarderingskaders en regelingen gebruikt, zoals de vroegere Wet tot Behoud van Cultuurbezit en het Deltaplan voor het Cultuurbehoud. Tegenwoordig kijkt men naar de Erfgoedwet en de “museale weegschaal” van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.1 Voor het categoriseren van objecten gebruiken collectiebeheerders vier labels: A zijn topstukken die vrijwel permanent getoond worden. B zijn subtop; de objecten staan vaak op zaal maar dat hoeft niet altijd. C behoren tot de kerncollectie vanwege historische waarde, of ze maken onderdeel uit van ensembles, enzovoorts. Die objecten zie je zelden maar wil je wel behouden. En ten slotte heb je D: die objecten passen niet meer binnen de doelstelling van het museum en komen in aanmerking voor ruil of afstoting. Dat laatste wordt ook wel ontzamelen of herbestemmen genoemd. Volgens de sector valt ongeveer tien procent van het nationale collectiebestand onder het D-label. Er zitten 50 miljoen objecten in Nederlandse depots, wat betekent dat er zo’n 5 miljoen objecten zijn die buiten de kerncollectie vallen en ontzameld zouden kunnen worden.’

Timo Demollin

Hoe verloopt ontzamelen in de praktijk?

Arjen Pels Rijcken

‘Ontzamelen is een enorm tijdrovend proces. Eigenlijk moet je elk object in je collectie ter hand nemen en opnieuw waarderen: is het goed geregistreerd, is er goede documentatie? Is het object geschonken of zijn er andere juridische beperkingen? Kijk naar Museum Volkenkunde in Leiden: dat heeft 450.000 objecten in zijn depots, nog los van de andere locaties van het overkoepelende Nationaal Museum van Wereldculturen. Daar is heel wat tijd voor nodig, tijd die ook besteed kan worden aan het uitbreiden van de collectie en het maken van tentoonstellingen. Ontzamelen wordt daarom vaak op de lange baan gezet. Maar op een gegeven moment ontkomen musea er niet meer aan, alleen al omdat de depots vol raken. Als het dan eenmaal zover is, komen wij in beeld.’

Timo Demollin

Het afstotingsproces is sterk gereguleerd in een protocol dat de musea met elkaar hebben afgesproken. Objecten komen eerst terecht in de Afstotingsdatabase van de Museumvereniging. Vanaf daar kunnen ze worden overgedragen aan andere musea. Gebeurt dit vaak of worden de meeste objecten toch afgestoten?

Arjen Pels Rijcken

‘De ervaring leert dat slechts 2 tot 3 procent van de afgeschreven objecten alsnog naar een ander museum wordt overgeplaatst. De rest komt ter beschikking voor de markt, voor educatieve doeleinden, of wordt vernietigd. Tussen de start van een ontzameltraject en het moment dat stukken beschikbaar zijn op MuseumDepotShop worden de officiële voorschriften en procedures gehanteerd conform de Leidraad Afstoting Museale Objecten (LAMO) en de Erfgoedwet. Het is belangrijk om je te realiseren dat wat momenteel wordt ontzameld welbeschouwd de onderkant is van de museumcollecties. Veel depots staan nu eenmaal vol met oude meuk. Toch zitten daar allerlei mooie spullen tussen. Voor de meeste objecten is wel een koper te vinden, want ze zijn uniek en komen uit een museum. Mensen vinden het leuk om online te kunnen schatgraven.’

Timo Demollin

Helpen jullie zelf ook bij het definiëren of aanscherpen van een museumcollectie?

Arjen Pels Rijcken

‘Die taak is echt aan het museum. Over het algemeen is bij de meeste musea de kerncollectie goed gedefinieerd. Zoals genoemd leveren we wel mensen die kunnen ondersteunen bij het ontzamelingsproces. Een voorbeeld is Singer Laren, waar een deskundige heeft meegewerkt aan het herwaarderen van de collectie. Dat neemt niet weg dat er altijd een grijs gebied blijft rondom de vraag: is een object ontzamelbaar of niet?’

Timo Demollin

Het te gelde maken van museale objecten kan gevoelig liggen, maar geeft ook gehoor aan de cultuurpolitiek die rendementsdenken en ondernemerschap bepleit. Levert de verkoop van museale objecten eigenlijk nog wat op?

Arjen Pels Rijcken

‘Musea worden er niet rijk van. Als ontzamelen iets zou worden om geld mee binnen te halen, wordt de motivatie kwestieus. De gemiddelde prijs op MuseumDepotShop ligt rond de honderd euro per object. Er zijn natuurlijk uitschieters maar over het algemeen gaat het om cadeauprijzen. Art & facts financiert en faciliteert alles en krijgt daarvoor een vast kostendekkend bedrag per verkocht object. Daarnaast krijgt ook het ontzamelende museum een vast percentage. Een klein deel gaat naar onze ambassadeur Frits Sissing, bekend van Tussen Kunst en Kitsch. Het geld dat overblijft komt beschikbaar voor musea die wel willen ontzamelen maar hier niet genoeg middelen voor hebben. Sommige musea zijn bang dat ontzamelen tot imagoschade kan leiden, zoals dat bijvoorbeeld gebeurde toen Museum Gouda in 2011 het schilderij The Schoolboys van Marlene Dumas verkocht. Of toen het Wereldmuseum in Rotterdam op het punt stond de Afrikacollectie te verkopen.’

Timo Demollin

Wat zijn jullie ambities?

Arjen Pels Rijcken

‘Meer volume is belangrijk om de doelstellingen van MuseumDepotShop kracht bij te zetten, en natuurlijk om meer musea te kunnen ondersteunen bij het ontzamelen. Er is nog vaak een lange aanloop nodig totdat musea daadwerkelijk overstag gaan en de grotere musea kijken vooralsnog de kat uit de boom. Maar wanneer die ook mee gaan doen komen er natuurlijk ook mooiere objecten beschikbaar. We zien gestaag een opwaardering in het type objecten, maar ook in de kwaliteit en prijs. Dit jaar verkochten we bijvoorbeeld mooie schilderijen van Museum Kranenburgh en afdrukken van het Nederlands Fotomuseum. Daar hingen iets hogere prijskaartjes aan, maar ze waren toch allemaal vrij snel verkocht. Binnenkort krijgen we objecten van het Fotomuseum aan het Vrijthof en hopelijk ook schilderijen van Singer Laren.’

Timo Demollin

Naast kunstwerken zijn veel objecten op MuseumDepotShop afkomstig van cultuurhistorische stads- en streekmusea. Gebruiksvoorwerpen uit het verleden, ooit geschonken aan musea, vloeien zo weer terug naar de huiselijke sfeer. Wat maakt deze objecten zo aantrekkelijk?

Arjen Pels Rijcken

‘Heel simpel: ze zijn antiek, komen uit een museum en hebben een verhaal. De objecten behoorden ooit tot een museumcollectie, dat heeft iets bijzonders en levert altijd een goed gesprek op ー ook als het gaat over een oud strijkijzer waarvan er misschien nog wel honderd ergens op een vlooienmarkt liggen. Het blijkt ook goede mond-tot-mondreclame te zijn voor de musea waar de objecten vandaan komen. Dat maakt herbestemmen tot een win-winsituatie.’

  1. Anne Versloot, ‘Op de museale weegschaal: collectiewaardering in zes stappen’, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2013.

Art & Facts

Stichting MuseumDepotShop is een non-profit initiatief opgezet door Art & facts, een commercieel bedrijf dat begon als ontwikkelaar van depots voor kunst en cultureel erfgoed. Art & facts beheert ook de website Collectioneurs, een online marktplaats voor verzamelaars van kunst en design, en verleent diensten aan musea op het gebied van collectieadvies en -beheer en het detacheren van museumspecialisten, via de website Museumspecialisten.nl.

Collecties in depot

Statistieken over museumcollecties in Nederland zijn te vinden op de Erfgoedmonitor van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Volgens de meest recente cijfers uit 2020 zijn er 616 musea in Nederland, waarvan er 118 ingeschreven staan als kunstmuseum. Van de in totaal 78.192.000 museale objecten zijn er 9.326.000 objecten in het beheer van kunstmusea. Van deze objecten bevindt zich bij de kunstmusea, in vergelijking met bijvoorbeeld historische, natuurhistorische, of volkenkundige musea, het hoogste percentage van deze objecten in het depot, zo’n 72%. Dat komt neer op 6.714.720 objecten die momenteel in het depot van een kunstmuseum liggen.

Timo Demollin

Timo Demollin is beeldend kunstenaar

Recente artikelen