metropolis m

Samengeklitte objecten uit een gebombardeerd Libanees museum in Documenta 13, een gehavend Mariabeeld in Tate Britain en foto’s van neergehaalde standbeelden van Leopold II en Patrice Lumumba in M Leuven. Kunst is in de ban van vernietiging, zoals blijkt uit een aantal recente tentoonstellingen.

Het opblazen van de Boeddhabeelden van Bamlyan in Afghanistan en de vernietiging van eeuwenoude, door UNESCO als werelderfgoed erkende architectuur in Mali zijn maar een paar recente voorbeelden van de destructie van kunst en cultuur. Een triest fenomeen van alle tijden, zoals ook bleek uit de recente tentoonstelling Art Under Attack (2013) in Tate Britain in Londen. Hier werd een overzicht van vijfhonderd jaar vernietiging van kunstwerken in Groot-Brittannië getoond, van de zestiende eeuw tot vandaag. Met kunst die zowel uit religieuze, politieke als artistieke overwegingen aangevallen was.

De contrareformatie was uiteraard de ‘bloeiperiode’ van het iconoclasme, waarin beeldenstormers religieuze kunst te lijf gingen. In de tentoonstelling is het terug te zien aan de overdaad aan gehavende Mariabeelden, vernielde getijdenboeken waaruit miniaturen werden gescheurd en gebroken glasramen. Bij de contrareformisten was elke afbeelding van God taboe. Zo staat in de Bijbel, bij Exodus 20: 4- 5: ‘Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hier boven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde. Kniel voor zulke beelden niet neer, vereer ze niet, want ik, de HEER, uw God, duld geen andere goden naast mij. ….’

Katholieken nemen dat voorschrift tegenwoordig niet zo letterlijk, de islamitische extremisten van de Taliban jammer genoeg wel. Mede daarom bliezen ze eeuwenoude Boeddhabeelden op, tot grote verontwaardiging van de internationale gemeenschap. Als kunstwerken tegenwoordig worden aangevallen (en uit tentoonstellingen verwijderd) uit religieuze overwegingen, is dat doorgaans omdat men aanstoot neemt aan hun vermeend blasfemisch karakter. Zo werd Chris Ofili’s The Holy Virgin Mary in 1999 tijdens de Sensation-tentoonstelling van Charles Saatchi in the Brooklyn Museum of Art met verf besmeurd door een verontwaardigde gelovige. Andres Serrano’s Pist Christ is op palmzondag 2011 in Avignon met een hamer bewerkt.

Kunstwerken of monumenten worden eveneens vernietigd uit politieke overwegingen. Soms dient de aanval om de geportretteerde te treffen. Stacy Boldrick noteert in de tentoonstellingscatalogus van Art Under Attack: ‘The viewer may understand that the image or object is not alive but nevertheless projects on to it a sense of animism associated with the person or abstract idea it represents.’ Dat geldt ook voor de vele standbeelden van koningen en politieke leiders die werden neergehaald zodra hun tijd voorbij was. De voorbeelden zijn eindeloos: van het ruiterstandbeeld van George I op Leicester Square, tot portretten van leiders na de val van het communisme of beelden van Saddam Hoessein. Het inspireerde de Belgische beeldhouwer Philippe Aguire y Ortega tot het maken van de sculptuur Fallen Dictator. De voeten rusten nog op de sokkel terwijl de rest van zijn lichaam achterover ligt.

Sven Augustijnen deed in opdracht van Ravage, de tentoonstelling die in maart opent bij M in Leuven, research naar de weggehaalde monumenten van Koning Leopold II en Patrice Lumumba in Congo. De tentoonstelling, die historische documenten, oude en hedendaagse kunst samenbrengt, wordt georganiseerd in het kader van nationale herdenking van de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog. Leuven werd in augustus 1914 ingenomen door Duitse troepen, waarbij zowat een zesde van de stad, waaronder de universiteitsbibliotheek, in vlammen opging. Nadat ook de kathedraal van Reims werd vernietigd, werd duidelijk dat de zogenaamde cultuurminnende Duitsers bewust erfgoed vernietigden – een niet onbelangrijk argument om steun te krijgen van de geallieerden.

Een van de onderdelen van Ravage heet daarom Targeted Heritage. Curator Ronald Van de Sompel, die het hedendaagse deel van de tentoonstelling verzorgt, verklaart: ‘Dat verwijst naar een doelbewuste aanval op een monument of kunstwerk om de identiteit van een groep, natie of religie te treffen.’ Naast politieke en religieuze redenen wordt er ook kunst vernietigd uit puur vandalisme. Denk maar aan de man die tot tweemaal toe een Barnett Newman met een mes te lijf ging in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Carl Andrés Equivalent VIII (ook wel bekend als The Bricks) werd in 1966 in Tate Gallery beklad met inkt, onder het bekende mantra: ‘niet met ons belastinggeld!’ Sommige feministen, zoals de Suffragettes, vielen kunstwerken aan omdat die volgens hen seksistisch waren. In 1914 hakte Mary Richardson met een vleesmes in op het naakt in Velazquez’ schilderij Rokeby Venus. Ook een stoel in de vorm van een gehurkte pin- up van Allan Jones moest er later aan geloven.

De vernietiging van kunst brengt soms ook nieuwe kunst voort. Zo maakt Cai Guo-Qiang voor Ravage een buskruittekening van de verwoestte Genbaku Doom in Hiroshima en tonen Mona Vatamanu & Florin Tudor er een plaat in stof die verwijst naar de vernietiging van het Country House van Mies van der Rohe in Gubin (Polen). Waar Art under Attack voornamelijk beschadigde kunstwerken toonde, ligt in Ravage het accent op nieuwe werken die zijn ontstaan door, of geïnspireerd op vernietiging. De kunstenaars in kwestie komen dan ook opvallend vaak uit conflictgebieden zoals Libanon, Sarajevo of Afghanistan. In de tentoonstellingssectie Destroyed Cities wordt ingezoomd op de casus Beiroet. Mona Hatoum roept aan de hand van grote staalsculpturen de idee op van een belegerde stad. Je wandelt er door een soort van hoog schaalmodel van een zwartgeblakerde stad, ‘wat haast een fysieke gewaarwording van de vernietiging geeft’, aldus Van de Sompel. Lamia Joreige gaat dan weer voor een andere benadering in Beirut, Autopsy of a City. Met een tijdslijn, videoprojecties en teksten geeft die het verhaal van Beiroet weer, een stad die door de eeuwen heen werd verwoest. Micro en macrogeschiedenis vloeien er in elkaar door, met ook afbeeldingen van vernietigde archeologische objecten en sites. Maar ook Afghanistan kan niet ontbreken in een tentoonstelling zoals Ravage. Zo toont Lida Abdul een video van haar performance Clapping With Stones, uitgevoerd op de plaats van de vernietigde Boeddhabeelden.

Afghanistan – en in mindere mate Libanon – speelde niet toevallig een belangrijke rol in de laatste Documenta, waar de spanning tussen verwoesting en creatie een terugkerend thema was. In het zogenaamde ‘brein’ werden onder andere gestolen, vernietigde of verborgen kunstwerken getoond. Zo zag je er samengeklitte beelden uit een museum dat werd gebombardeerd tijdens de Libanese burgeroorlog of een schilderij dat werd overschilderd om het te redden van vernietiging. Het leverde een knap en aangrijpend geheel op. Benieuwd of de expo in Leuven eveneens zal inslaan als een bom.