metropolis m

Onder de werktitel Learning from Athens bereidt documenta 14 in zowel Athene als Kassel de opening voor van het vijfjaarlijkse kunstevenement. Dit moet volgens artistiek directeur Adam Szymczyk ‘a real-time response to the changing situation in Europe (…)’1 worden, dat in het voorjaar van 2017 van start zal gaan. Maar in Athene wordt met argusogen naar de stappen van het Duitse kunstinstituut gekeken. Sommige vertegenwoordigers uit de lokale kunstscene vragen zich af of het door crises en stagnatie geteisterde Athene niet vooral een dramatisch decor wordt voor het Duitse kunstinstituut, en of ook de Atheense kunstscene in het evenement zelf aan de beurt komt.

De ophef in Athene uit zich vooral als je mensen uit de kunstscene erover aanspreekt. ‘Grieken klagen eerder dat anderen hen krenken dan dat ze kansen proberen te zien in een situatie,’ wordt me verteld als ik in Athene vertegenwoordigers uit de kunstwereld vraag naar hun reactie op de komst van de documenta. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een op meerdere muren geschilderd pamflet, in de links-anarchistische wijk waar documenta kantoor houdt.2 En wanneer ik de in Berlijn wonende Griekse kunstenaar Panagiotis Chatzistefanou voor commentaar contacteer, is zijn repons kort maar krachtig: ‘Documenta Athens is a despicable exercise in colonial abuse and terror.’ Als hij vervolgens ongevraagd onze conversatie openbaar op Facebook plaatst deelt hij mij mee: ‘Why do you think I should ask you? Do you think I report to you? Or do you think you have exclusive rights to our dialogue? This is a public issue. Deal with it.’

De Griekse woede en scepsis contrasteert met de opstelling van Szymczyk, die juist het tegenovergestelde lijkt te belichamen. In een lezing tijdens een symposium eerder deze zomer stelt hij: ‘documenta 14 – Kassel and Athens should be essentially about giving, about solidarity and about trust; and thus about putting lessons of [us] documenta into practice.’3 In dezelfde lezing reflecteert Szymczyk op een reden waarom hij de tocht onderneemt. Hij stelt dat het gastheerschap problematisch is zonder ooit de rol van gast te hebben beoefend. In Griekenland zijn ze te gast.

Maar de documenta is ook aanstaande gastheer, die met de nodige argwaan wordt beoordeeld.  Voor een deel ligt dat aan een langdurig gebrek aan helderheid over de Atheense inbreng in het programma. Vanuit de documenta zeggen ze dat er nooit vooraf aan het programma veel over wordt losgelaten. Annie-Claire Geisinger van de Atheense staf: ‘Ook bij eerdere edities werd zoveel mogelijk tot het laatst toe stil gehouden. Ik kan gewoonweg nog niet veel zeggen, en dat maakt het lastig om de zorgen weg te nemen.’ Er is in september wel een eerste publiek programma, waar ook over de plannen zal worden verteld (zie kadertekst).

De ‘Atheense’ argwaan beleefde zijn voorlopig hoogtepunt met de oprichting van enkele ‘observatoria’ die de aanwezigheid van documenta en de reacties die het oproept over langere tijd willen monitoren, documenteren en bespreken. Learning from Documenta, dat met deze naam op zijn beurt het van Athene lerende documenta 14 onder de loep neemt, is een project dat wordt gecoördineerd door Eleana Yalouri and Elpida Rikou en is ondersteund door de universiteit en de kunstacademie. Het zet in op een onderzoek met antropologische en artistieke invalshoek en wil doorgaan tot en met de nasleep van het evenement.

De critici van The Institute for the Management of the Athenian Post-documenta Melancholy (IDAMM) op hun beurt hebben in enkele satirische blogposts al haarfijn de complexiteiten blootgelegd van de documentaplannen.4 Allerlei Atheense nukken komen aan bod. Ze wijzen er ook op hoe documenta de perifere Atheense kunstwereld gewild of ongewild uit een sluimerend bestaan helpt met haar interesse voor de stad, en de ‘niet-wetenden’ tot de leraren maakt. Sarcastisch staat er dat de documenta een ‘mobilisation of resources, progress, economic development and transparent governance’ teweeg gaat brengen. Eenev sarcastisch biedt het team van IDAMM zich aan om bij alle mogelijke tegenvallers paraat voor benodigde hulp te zorgen aan iedereen die dat nodig heeft.

Een echte teleurstelling heft documenta al te verwerken. De samenwerking tussen Athens Biennale en documenta en die meerdere jaren en de beide organisaties ertoe bracht in hetzelfde pand kantoor te houden, is vroegtijdig beëindigd. Poka-Yio, oprichter en mededirecteur van de biënnale houdt het op praktische redenen: ‘there has been found no common ground for collaboration so far. Documenta’s programme has not been decided until very late, making joint programming and collaboration seem impossible until recently’.

In een gesprek bij de studio van documenta, op een zonnige namiddag onder de zuilen van de neoclassicistische Polytechneio, vertellen Geisinger en haar collega Arnisa Zeqo van het Atheense team me van de samenwerking tussen studenten van de Atheense kunstacademie en buitenlandse kunstenaars. Het universiteitsgebouw waarin ook de staf van de kunstacademie huist, is met de negentiende-eeuwse architectuur nauw verbonden met het ontstaan van de moderne Griekse staat. Het vormt een startpunt voor het onderzoek. Wat ook wel wenselijk is want precies voor het gebouw waar documenta haar intrek heeft genomen, brak op 17 november 1973 een tank van de toenmalige junta door het hek van de universiteit en beëindigde het de studentenopstand tegen het regime. Het neemt een gewichtige en emotioneel beladen plaats in in het linkse Griekse denken over democratie, onafhankelijkheid en Westerse overheersing.

De documenta lijkt geïnteresseerd te zijn in deze explosieve hoofdstukken uit de Griekse geschiedenis. En ook in de de taboes en trauma’s van de burgeroorlog in de late veertiger jaren van de vorige eeuw, aldus Iliana Fokianaki, oprichter van de eerste non-profitgalerie in Athene, State of Concept. Ze is benieuwd hoe documenta mogelijk als ‘bezoeker’ iets nieuws en waardevols kan inbrengen in de interpretatie van ‘Athene’. Van alle Grieken die ik spreek is Fokianaki het meest enthousiast over de komst van de documenta. Zoals ze ook enthousiast is over kunstenaars van haar generatie die, geïnspireerd door de recente ontwikkelingen, de ambivalentie tussen Griekenland en Europa tot onderwerp maken. Daarmee proberen ze de betekenis van de marginale positie van Griekenland uit te werken, en na de identificatie met het Westen ook de op het oosten geörienteerde component van de cultuur te integreren.

Het enthousiasme van Fokianaki werkt aanstekelijk, en geeft een idee van wat de documenta in Athene aan kunst bloot zou kunnen leggen, wanneer het onderweg niet meer kunstenaars tegen zich in het harnas jaagt.  ‘How do we respond, and who might ‘we’ be in this context?’, is een vraag die Elpida Rikou van Learing from documenta zich stelde tijdens de kick-off van het programma.5 Als het goed is krijgen we daarop snel antwoord.