metropolis m

Het Noord-Ierse bureau voor toerisme lanceerde in 2012 een grote advertentiecampagne in het Verenigd Koninkrijk. ‘Our Time, Our Place’, was de leuze, met afbeeldingen van het glooiende, groene landschap en de weelderige, zilte Noordkust. De timing was perfect. Ten tijde een G8 bijeenkomst, kort na de Olympische Spelen in Londen, het Irish Open golftoernooi en het feit dat de bouw van de Titanic precies honderd jaar geleden was begonnen op een scheepswerf in Belfast, bevond Noord-Ierland zich even volop in de internationale spotlights. De Our Time, Our Place-campagne vond plaats in dezelfde tijd als een tweede campagne, Your Time, Our Place, waarvan de boodschap echter significant verschilde. Het was een pijnlijke herinnering aan het feit dat Ierland zo’n honderd jaar verdeeld is.

Bijna vijftien jaar is verstreken sinds de Britse en Ierse overheden het Akkoord van Belfast ondertekenden. Het vormde het formele einde van het dertigjarig conflict, beter bekend als the Troubles. Wat eind jaren zestig begon als een strijd voor burgerrechten, groeide snel uit tot een gewapend conflict tussen het Britse leger en paramilitaire organisaties als de Irish Republican Army (IRA). De reclamecampagne Our Time, Our Place vormde de voorbereiding voor de benoeming van de stad Londonderry tot UK City of Culture van 2013. Het is een stad met verschillende namen: de officiële naam Londonderry, en de informele Ierse naam Doire en de verengelste variant Derry, wat eikenbosschage betekent. De combinatie van tekst met afbeeldingen van het Noord-Ierse landschap in de reclamecampagne plaatst de vroege conceptuele fotografie van de Noord-Ierse kunstenaar en inwoner van Derry Willie Doherty, eveneens bestaand uit de combinatie van foto’s van Noord Ierland met pakkende frases, in een ander licht.

Het werk van Doherty zit verstrikt in de politiek en de paradox van de representatie. Zijn tentoonstelling Unseen in de City Factory Gallery (2013), onderdeel van het programma van Derry als culturele hoofdstad en nu te zien in Museum De Pont in Tilburg, biedt een overzicht van zijn werk zoals dat nog niet eerder te zien was in zijn woonplaats (en Nederland). De titel Unseen wijst daar ook op, en op het feit het tweeluik Undercover/Unseen uit 1985, waarop een overwoekerd landweggetje te zien is en het woord Undercover. De toeschouwer wordt aangemoedigd op zoek te gaan naar iets wat verstopt is, zich af te vragen waar het pad heen leidt, en wie het pad zou bewandelen. Onderaan staat de tekst By the River, verwijzend naar de diepe, snelstromende rivier Foyle, die de stad in tweeën deelt, en letterlijk en figuurlijk de katholieke, nationalistische en republikeinse gemeenschappen scheidt van de protestante, unionistische, loyalistische.

Het tweede luik toont de grens tussen de stad en het platteland, een kapotte weg die de twee omgevingen waar zulke verschillende regels gelden scheidt. Hier staat Unseen over de foto gedrukt, en onderin to the boarder. Robin Klassnik, de directeur van Matt’s Gallery in Londen, en medecurator van de tentoonstelling in Derry, suggereerde dat Doherty wijst op hoe het werk destijds buiten het zicht moest blijven van het Britse leger, wiens controlerende aanwezigheid alomtegenwoordig was in Noord-Ierland. Zijn kunst weigert een eenduidig standpunt in te nemen, behoudt een ambigue status.

Dohorty werkt al lang met tweeluiken. Het is niet alleen aanwezig in Undercover/Unseen, maar ook in zijn vroege installatie Same Difference (1990), de video Re-Run (2002) en recente narratieve films als Ghost Story (2007), Buried (2009), Remains (2013) en Passage (2006) (ook te zien in de tentoonstelling in Museum De Pont). De ambiguïteit en spanning, opgeroepen door de tegenstrijdigheden in beeld en tekst, zijn thema’s die als een rode draad door Doherty’s oeuvre lopen. In Same Difference wordt het portret van een vrouw tijdens een nieuwsuitzending in tweevoud naast elkaar geprojecteerd, met verschillende teksten over haar gezicht. Het ene portret bevat woorden als: murder, pitiless, misguided, evil. Het andere: volunteer, sentimental, nostalgic, wild. Doherty laat zien hoe gefragmenteerd de maatschappij was waarin hij destijds werkte. Bovendien geeft het een indruk van de manier waarop met erg romantisch taalgebruik zieltjes werden gewonnen aan beide zijdes van het Noord-Ierse conflict.

Vrijheid en verbod

In zijn foto’s distilleert Doherty de spanningen tussen wat zichtbaar en verborgen is, wat publiekelijk wordt besproken, en wat achter gesloten deuren blijft. Zoals Declan Long schreef over het tweeluik Undercover/Unseen: ‘Voel het duwen en trekken tussen vrijheid en verbod, tussen de kracht van het zichtbare en de angst van het onzichtbare.’1 In een gesprek dat we met de kunstenaar voerde had hij het vooral over de periode waarin hij bezig was met het in beeld brengen van Derry, de late jaren tachtig en begin jaren negentig, een tijd waarin de media werden gecensureerd. Op 19 oktober 1988 meldde Douglas Hurd, secretaris van Tory Home, dat het voor organisaties in Noord-Ierland die ervan verdacht werden terrorisme te steunen verboden was om live-uitzendingen te maken. Het gevolg was dat Gerry Adams, de leider van Sinn Féin, op televisie en radio werd nagesynchroniseerd door acteurs. De kloof tussen wat gezegd, gehoord, gedaan en gepubliceerd werd creëerde een situatie waarop Doherty reageerde met een nog grotere ambiguïteit. Het ‘spreekverbod’ werd opgeheven in 1994, het begin van het postconflict tijdperk in Noord-Ierland dat nog altijd voortduurt.

Na het Akkoord van Belfast in 1998 begon het leven in Belfast en Derry steeds meer te lijken op dat in de rest van het Verenigd Koninkrijk en Ierland. Wegblokkades en uitkijktorens werden verruild voor winkelcentra en parkeerplaatsen, en de aanwezigheid van het leger en de politie was niet langer bepalend voor het straatbeeld. Het creëren van verhullende en verwarrende tegenstellingen blijft echter karakteristiek voor zijn werk, steeds vaker in video.

In de video-installatie Re-Run (2002) neemt Doherty de verdeelde stad als uitgangspunt. Twee schermen staan diagonaal tegenover elkaar. We zien een man die in paniek over de Craigavon Bridge rent – van oudsher de enige verbinding tussen beide stadsdelen. Re-Run bestaat uit veertig verschillende shots waarin de rennende man zijn stinkende best doet om nergens heen te gaan. Als toeschouwer heb je geen idee waar de man voor wegrent, of de situatie nijpend of juist doodnormaal is, en of de persoon ooit zijn bestemming zal bereiken. Aan welke kant staat hij eigenlijk?

Net als in zijn vroegere fotografische werk, maakt Doherty in Re-Run gebruik van een ‘dubbelzinnige articulatie’, om een term te lenen van schrijver en docent Caoimhín Mac Giolla Léith.2 Het is Doherty’s manier om zich te verzetten tegen de eenzijdige officiële en mediale beeldvorming van het conflict in Noord-Ierland. De massamedia reduceerden het tot een lokaal conflict dat snel zou zijn opgelost, of tot een onafhankelijkheidsstrijd. De nuance was ver te zoeken. Zeker in de periode voorafgaand aan de censuur.

Het videowerk Remains (2013) grijpt erop terug en begint met een dreigende scène van een brandende auto aan de oever van een rivier. Net als in Re-Run zorgt de locatie van het werk, de Foyle rivier, voor extra lading bovenop het onheilspellende gevoel dat wordt opgeroepen door het vuur, gloeiend bij zonsondergang. Gedurende een trage onderzoeking van de vergane stedelijke omgeving, vertelt een voice-over verontrustende verhalen over generaties jonge mannen die naar dergelijke locaties werden gebracht, om ge-knee capped te worden – in hun benen geschoten te worden ter disciplinering – nadat ze misdaden hadden begaan die aan onze verbeelding worden overgelaten. Het werk is gebaseerd op onderzoek dat is uitgevoerd door Doherty en de Noord-Ierse schrijver Susan McKay. In Derry interviewden zij een aantal wee hoods, straattaal voor jeugdcriminelen, over de ervaringen van hun families tijdens het conflict.

Sinds de eerste vertoning van Unseen vorig jaar in Derry wijdde Doherty in Spanje een nieuw werk aan vergeetachtigheid. Doherthy: ‘On the one hand I understand the impulse to forget. It can be exhausting. On the other hand if we just move on, we won’t be able to resolve anything.’3 Hij werkte samen met de in Belfast geboren acteur Stephen Rea, wat mogelijk iets zegt over de toekomstige stap richting een eigen speelfilm. Dat plan is nog in volop in ontwikkeling, vertelt Doherty maar hij verklapt alvast de spannende plot van het sciencefiction verhaal dat zich afspeelt in het jaar 2030 . Een chemisch middel wordt gebruikt om vergeetachtigheid op te wekken, om persoonlijke en politieke relaties als nieuw te kunnen aangaan. Mocht hij er echt gaan komen, wat te hopen valt, dan kan de toeschouwer erop rekenen dat Doherty dit onderwerp met evenveel nuance zal benaderen als zijn vroegere werk.