metropolis m

In coronatijd bedachten Corine en Hein Muller uit Bussum de burgeractie ‘Doe mee met je AOW’: ze vroegen 65+’ers om hun vakantiegeld te doneren aan de noodlijdende culturele sector. De 1.1 miljoen euro die in één maand tijd binnenkwam werd door toenmalig minister van Engelshoven verdubbeld en via het Prins Bernhard Cultuurfonds naar culturele initiatieven overgemaakt. Afgelopen winter maakte het bejaarde echtpaar Diny (81) en Jaap (82) hun opwachting in een bioscoopreclame. Ze spaarden koffiepunten, niet zoals vroeger voor een nieuw servies of een elektrische melkopschuimer, maar in ruil voor pakken koffie. Die koffie werd vervolgens door een aan de Amsterdamse beursgenoteerd concern (jaarwinst 899 miljoen euro) namens hen gedoneerd aan Stichting Voedselbanken Nederland, dat wekelijks 120.000 klanten heeft. Schenken (voor elkaar) was de slogan. Rutger Bregman sloot zich aan bij de uit Amerika overgewaaide beweging van ‘effectief altruïsme’, die ‘goed doen’ en ‘waar voor je geld’ verenigt op een manier die vooral jongere generaties aanspreekt. Hij promootte het empirische gedachtegoed met triage als uitgangspunt actief. 

De paar willekeurige voorbeelden laten zien dat er een surplus aan ‘overtollig’ geld is in de samenleving, en dat dit overschot in schril contrast staat met de tekorten die er ook zijn. Ze tonen ook aan dat er maatschappelijk besef is van scheve verhoudingen en van beleidsdomeinen waar van overheidswege onvoldoende zorg of oplossingsbereidheid voor is. De vraag dringt zich op: biedt zulke hapsnap private betrokkenheid wel een passend antwoord?

Het is de tijd van het jaar om daarover na te denken, want Den Haag is terug van reces en het demissionaire kabinet praat momenteel over de Rijksbegroting 2024. Wat komt daar in te staan? Een jaar geleden, in augustus 2022, stuurde de minister van Financiën en haar staatssecretaris van Fiscaliteit en Belastingen de Tweede Kamer het interdepartementale beleidsonderzoek ‘Licht uit, spot aan: de vermogensverdeling’. Dit onderzoek naar de verdeling en de basis van inkomen en vermogen in Nederland betrekt onder andere leeftijd, gezinssituatie, woonsituatie en arbeidssituatie. Het is lezenswaardige kost, omdat het schrikbarende scheefgroei laat zien. Zo blijkt bij 1% van de huishoudens 26% van het vermogen te zitten. Dat vermogen is, na aftrek van (hypotheek)schulden, minstens 3325 miljard euro netto, maar waarschijnlijk veel groter want de Belastingdienst heeft niet op alles zicht: denk aan kunst, sieraden, jachten, crypto’s, delen van ondernemingsvermogen en kapitaal dat in het buitenland is geparkeerd. 

De ambtenaren leggen het voortreffelijk uit: de top 1%, met een lagere gemiddelde belastingdruk dan alle andere huishoudens; jongeren die bij aanvang op onoverbrugbare achterstand staan van leeftijdgenoten; scherpe vermogensongelijkheid onder volgende generaties, door de belastingvrijstelling in de bedrijfsopvolgingsregeling; en vermogen dat sneller groeit dan inkomen.  

Het onderzoek was bedoeld als onderlegger voor het debat over de wetswijzigingen betreffende het belasten van arbeid en (inkomen uit) vermogen. Mede omdat het regeerakkoord van Rutte 4 flinke sociale ambities kende, hadden de ambtenaren en experts mogelijke beleidsrichtingen uitgewerkt. De bijlage ‘Opmerkelijke belastingconstructies’ trok ieders aandacht: vermogende Nederlanders ontweken massaal belasting via donaties aan door henzelf opgerichte goede doelen en er waren zelfs miljonairs die door hun giftenaftrek nul euro inkomstenbelasting betaalden. Zo bleek 66% van de miljonairs die grote periodieke (=meerjarig en juridisch vastgelegde) giften deden dit aan een door henzelf opgerichte algemeen nut beogende instelling (ANBI) te doen; van degenen met meer dan 25 miljoen vermogen deed 94% dat. Naast belastingontwijking door het overhevelen van privévermogen, zoals aandelen en schilderijen, bood een eigen goed doel ook mogelijkheid tot het declareren van hoge kosten. 

De recente stijging van het aantal ANBI’s, inmiddels 45.000, vond de belastingdienst meer dan opvallend. En inderdaad, wie het pad van de fondsenwerving inslaat ziet dat er een flinke groei is van stichtingen die welvarende families oprichten en als goed doel beheren, waarbij het merendeel het ‘don’t call us, we call you’ principe bezigen.   

Een van de maatregelen die Rutte 4 vervolgens nam om paal en perk te stellen aan belastingontwijking en om scheefgroei enigszins de kop in te drukken, was dat per 1 januari 2023 de belastingvrije gift beperkt werd tot 250.000 euro. Wie meer wil doneren vanuit de goedheid van het hart aan een (eigen) goed doel kan dat natuurlijk blijven doen, maar die gift is sindsdien niet langer aftrekbaar van het inkomen bij de belastingaangifte. 

Nu kun je je afvragen hoeveel liefde voor de goede zaak er is onder de echt grote donateurs,  want na een lobby werd het kabinet door de Eerste Kamer verplicht om het effect van de beperkte aftrek te evalueren en beleid eventueel aan te passen. Het SBF, kort voor Samenwerkende Brancheorganisaties Filantropie, produceerde samen met onder andere de Museumvereniging een inventarisatie van 13 (geanonimiseerde) cases. En wat bleek? De effecten waren zeer schadelijk voor de goededoelensector, want donateurs zeiden voorlopig maar liever af te zien van grote periodieke schenkingen in geld dan wel kunstwerken aan ANBI’s.  

En dus bood de staatssecretaris snel ruimte voor onbelaste grote schenkingen door (aanmerkelijkbelanghouders van) bedrijven. Alsof die met een box 2 à 368 miljard euro vermogen niet al genoeg te juichen hebben.

Toch is daarmee de kous nog niet af. De NRC berichtte begin deze maand dat culturele instellingen vorig jaar slechte zaken hebben gedaan op de beurs, waar ze – hopelijk eerlijk en duurzaam – het vermogen dat ze via donaties werven beleggen. Omdat de Tweede Kamer terug is van reces en het demissionaire kabinet momenteel vergadert over de plannen voor 2024, komt die uitgebreide reportage precies op het goede moment. Het Rijksmuseum, het Concertgebouw: allemaal kijken ze tegen lage reserves aan en willen dit graag met donaties aanvullen: een bescheiden, maar tot in Den Haag reikende, oproep om toch vooral de mogelijkheden voor grote schenkingen intact te houden, of te verruimen. 

Ook het CPB kwam trouwens vorige week met cijfers: bij ongewijzigd beleid stijgt de armoede in Nederland in 2024 tot bijna één miljoen inwoners, dat is 1 op de 17. Laat ‘armoedebestrijding’ nou net het segment van de goededoelensector zijn dat onder de écht vermogenden het minst populair is.  

Ik zeg niet dat we al het privébezit moeten confisqueren om het ongenoegen over de scheefgroei in het land uit de lucht te krijgen. Maar waardering opbrengen voor een beleid dat vaart op houtje-touwtje-acties vanuit burgerzin en liefdadigheid à la Diny en Jaap om grote problemen aan te pakken, dat lukt niet meer. Zeker niet nu het behalen van eigen voordeel door een specifieke categorie vermogenden op straat is komen te liggen. Tijd dus voor een nieuw sociaal contract (en dit is geen stemadvies).