metropolis m

Bij binnenkomst in het museum is de bekende openingstune van de serie Twin Peaks te horen en wappert een roodfluwelen gordijn in cirkelvorm. De bezoeker kan door dit gordijn een nagebootste black lodge binnen stappen. Omringd door het gordijn loop je over de zwart-wit gestreepte vloer, waar alleen de meubels ontbreken. Voor de echte fan van David Lynch is het een belevenis: een fictief en iconisch beeld is driedimensionaal geworden en toegankelijk gemaakt. Je krijgt het idee dat je de wereld van Lynch gaat bezoeken: wij zijn letterlijk in ‘zijn huis’. De black lodge is echter geen kunstwerk als zodanig, maar een nagebouwd element van een filmdecor. Het is één van de vele elementen uit de films van Lynch die vanwege de visuele krachtige taal naar zo veel meer verwijzen, waardoor ze de cinema ontstijgen. David Lynch is zichzelf niet voor niets altijd als schilder blijven zien, wat waarschijnlijk bijdraagt aan de unieke droomachtige, maar ook duistere werelden die hij met zijn filmisch werk laat zien.

In het grote retrospectief in het Bonnefantenmuseum wordt met name zijn beeldend kunstenaarschap benadrukt. De bekende films en de serie Twin Peaks, waarmee het grote publiek hem voornamelijk zal associëren, spelen in de tentoonstelling een ondergeschikte rol. Er zijn in totaal meer dan vijfhonderd werken te zien. De zalen zijn vooral ingericht op basis van thematiek en stijl. Lynch heeft door de jaren heen niet alleen verschillende stijlen gehanteerd, ook gebruikt hij allerlei media. Hij werkt op papier en allerhande voorwerpen zoals luciferdoosjes, en maakt ook nog foto’s en meubels. Daarnaast componeert hij muziek. 

Hoewel de tentoonstelling niet chronologisch van aard is, is in de eerste zaal een aantal tekeningen uit zijn jeugd en academietijd te zien. In interviews met en teksten over Lynch is vaak te lezen hoe hij tijdens zijn studie aan de Pennsylvania Academy of Fine Arts in 1967 bij het bekijken van één van zijn schilderijen hierin een beweging zag ontstaan. Achteraf kan dit moment gezien worden als de geboorte van de filmmaker. Het eerste werk dat uit deze interesse in bewegend beeld voortkwam is Six Men Getting Sick. Het bestaat uit een sculptuur van hoofden van gips waarop een tekening in bewegend beeld wordt geprojecteerd. 

De samenhang zit, ondanks de verscheidenheid aan stijlen en media, vooral in de thematiek, die de hele carrière lang gericht blijft op het blootleggen van de donkere en mysterieuze kant van de menselijke natuur. Lynch’ schilderijen, foto’s en sculptuur zijn duidelijk verwant aan zijn cinematografische werk. Zo maakte hij in 2000 een serie schilderijen met de naam Bob in de titel. Bijna allemaal hebben ze een oranje-bruinkleurige ondergrond, waarop met zwarte en rode verf figuratieve voorstellingen zijn weergegeven, waarbij de titel op het werk te lezen is. De meeste zijn voorzien van elementen die op het doek zijn geplakt en hebben soms iets weg van een decor. De zwarte, verkoolde vlekken en uit elkaar spattende figuren verwijzen naar teloorgang en vernietiging. Het personage Bob is een niet duidelijk herkenbare figuur, maar de Twin Peakskenner weet dat deze naam symbool staat voor het onafwendbare kwaad in de wereld. Door het beeld van tekst te voorzien, wordt het narratieve element belangrijker. De kunstenaar geeft op deze manier meer richting aan hoe het werk gelezen moet worden. 

De schilderijen uit de vroege jaren negentig, die worden gedomineerd door verschillende tinten zwart met witte schimmen of gele lichtpuntjes erin, doen denken aan de iconografie uit de film Lost Highway. Hierin is een snelweg bij nacht te zien, waar met grote vaart de gele wegmarkeringstreep als een soort ritme, een focuspunt in de oneindige duisternis, voorbijraast. Een lichtpunt dat voor structuur zou moeten zorgen, maar tegelijk de eenzaamheid en het dreigende gevaar van de nacht onderstreept. De schilderijen waren er eerder dan de film uit 1997 en benadrukken hoe bepaalde beelden zich in het hoofd van de kunstenaar bevinden en daar op verschillende manieren weer uit komen. Opvallend is dat door alle jaren heen elementen als duisternis, vuur, bloed, misvormde en aangetaste gezichten of lijven, maar ook wapens en seksuele verwijzingen blijven terugkeren.

Een ander belangrijk aspect is de manier waarop alledaagse, op het eerste oog vriendelijke aspecten uit het leven ineens juist het tegenovergestelde kunnen representeren. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Snowmanfoto’s, waarop al dan niet half ingezakte sneeuwpoppen voor typisch Amerikaanse huizen in buitenwijken te zien zijn. Een beeld van kinderlijk vermaak dat iedereen kent, maar dat in het universum van Lynch ineens bevreemdend en creepy aandoet. Ook de titel van de tentoonstelling en de gelijknamige tekening benadrukken dat een huis niet altijd een plek van veiligheid en rust is. Iets of iemand kan ieder moment binnendringen en alleen al de angst hiervoor maakt de meest aangename kamer ineens doodeng. Het duistere kwaad is lang niet altijd zichtbaar, maar sluimert rond in iemands hoofd of manifesteert zich in een droom. 

Dat alles maakt de schilderijen, tekeningen en foto’s van David Lynch confronterend en zwaar. Ondanks het vleugje humor dat er soms in doorklinkt, toont het niet de mooie en harmonieuze aspecten van het leven. Het gevaar ligt altijd op de loer. En hoewel zijn films ook vol zitten met duisternis en wreedheid, is juist het niet expliciet tonen ervan de kracht. Door middel van camerabeweging en geluid worden ongekende spanning en atmosfeer opgeroepen. Die suggestieve kracht ontbreekt bij de statische schilderijen. De voor hem zo typische thematiek wordt op een andere manier verbeeld, waarbij de verpletterende indruk die zijn films soms maken, helaas uitblijft. 

Eline van der Haak

is cultuurwetenschapper