metropolis m

De wereld is de meest geniale sculptuur, dacht ik als kunststudent. Het heeft voorkant, noch achterkant, is altijd in beweging en nooit volledig te aanschouwen. Interactief, geestig, serieus. Niemand bezit het en iedereen bouwt er, bewust of onbewust, aan mee. Daar kan geen kunstwerk tegenop, dacht ik, aangezien ieder kunstwerk dat geschapen wordt, hoe dan ook onderdeel wordt van dat grotere kunstwerk getiteld de wereld. Zelfs slechte kunstwerken krijgen er hun plek en maken de wereld, of ze dat nu wil of niet, nog genialer.

Nu, een aantal jaren later, realiseer ik me dat er het één en ander op deze gedachten aan te merken is. Hoe langer ik deze grote sculptuur leer kennen, des te duidelijker wordt het me dat de vorm en de richting van deze sculptuur door sommigen meer wordt bepaald dan door anderen. Sta ik als kunstenaar, vraag ik mijzelf steeds vaker af, niet als een mak schaap te kijken naar hoe anderen de wereld vormgeven? Stem ik niet stilzwijgend toe hoe deze machtige sculptuur ten behoeve van de bankrekeningen van een kleine selecte groep (voornamelijk mannen) naar de filistijnen wordt geholpen? 

Niet eerder heeft de relatie tussen het bedrijfsleven, de politiek en het witte patriarchaat zich zo onbeschaamd en in zo’n prominente figuur laten zien als bij de huidige Amerikaanse president. Eigenhandig stapt de man uit het Parijse klimaatakkoord, tekent hij contracten voor de ene na de andere oliepijpleiding, verliezen natuurparken hun beschermde status en worden (wapen)industrieën gestimuleerd, allemaal met hetzelfde doel: financieel gewin.

Gelukkig zal de man niet alleen negatief de boeken in gaan: Donald Trump kristalliseert ook (een duur woord voor zo’n onbeschaamd mens). Hij brengt zijn ideologische tegenpolen dichter bij elkaar. De #MeToo-beweging zou zonder zijn locker room talk niet zo succesvol zijn geweest. Of neem de strijd tegen racisme: die is de laatste jaren steeds zichtbaarder geworden, met Nike’s sponsordeal met sporter Colin Kaepernick als voorlopig hoogtepunt. 

Helaas staat het kapitalisme er naast zijn ongebreidelde vraatzucht en gebrek aan ethiek ook om bekend maatschappelijke stromingen op te pikken, toe te eigenen en daarmee onschadelijk te maken. Van de ideologie binnen de punkbeweging bleef weinig over toen zij door toedoen van Vivienne Westwood fashionable werd. Feit is dat activisme in zwang is. En niet ten onrechte. Zie ook het klimaat en de rol van de mens daarin.

Hoe verhoudt de kunst zich tot deze zaken? Of laat ik het anders zeggen, wat kan de kunst van het huidige activisme leren? Oorspronkelijk is kunst de vaandeldrager van de avant-garde. In onze éénentwintigste eeuw is de avant-garde echter eerder in Silicon Valley te vinden dan in het Stedelijk Museum. Kunstenaars lijken meer bezig met het verzamelen van cv-data en het schrijven van opgeblazen subsidieaanvragen, dan dat zij visionaire plannen voor alternatieve toekomsten smeden. Gemeenschapszin, al is het geregeld onderwerp van een tentoonstelling, is ver te zoeken en solidariteit is niet iets waar de kunst bekend om staat. Ook het kunstenaarschap lijdt onder de wereld van markt en strijd. 

Er zijn uitzonderingen natuurlijk. Waarschijnlijk meer dan ik denk. Laat ik er één uitpikken, een voorbeeld dat in de Nederlandse kunstwereld meer aandacht verdient dan dat het tot nu toe heeft gekregen: het geëngageerde collectief Fossil Free Culture NL. Met doeltreffende flashmobperformances hebben zij laten zien dat de kunst niet tandeloos of monddood is. Fossil Free Culture NL richt de pijlen op musea en dan specifiek hun relatie met de fossiele industrie. Zij brengen het art-washing van multinationals voor het voetlicht: het schoonpoetsen van hun besmeurde imago door middel van het sponseren van culturele instellingen. Daarnaast bijt een instelling, zoals het spreekwoord stelt, niet in de hand die haar voedt en krijgt het bedrijf daarmee invloed in het beleid van de culturele instelling. 

Fossil Free Culture NL is een inspirerend voorbeeld, omdat ze laten zien dat we niet volledig onderworpen zijn aan de krachten van het bedrijfsleven en ons er met succes tegen kunnen weren. Het Van Gogh Museum en nog drie andere musea, waaronder het Mauritshuis, hebben na de artistieke acties van Fossil Free Culture NL hun sponsorcontracten met Shell opgezegd. Dit ging in aanzienlijk kortere tijd dan Fossil Free Culture NL’s artistieke en ideologische moeder Liberate Tate, die zes jaar nodig had om het museum zover te krijgen hun 26-jarige sponsordeal met BP, British Petroleum, stop te zetten.

Actievoeren heeft dus zin. Er zijn steeds meer voorbeelden van groepen die de tot voor kort onaantastbaar geachte multinationals aan het wankelen brengen. Als we een andere (lees: feministische, antiracistische, groene, radicaal egalitaire) wereld willen, dan zal de patriarchale structuur van het bedrijfsleven aangepakt moeten worden. 

Een ander voorbeeld is de bezetting van het twaalfduizend jaar oude Hambacher Forst, gelegen tussen Aken en Keulen. In dat bos woonden de afgelopen zes jaar milieuactivisten in zelfgebouwde boomhutten, in verzet tegen de energiegigant RWE, eigenaar van onder andere Essent, die het oerbos kapt om de daaronder gelegen bruinkool te kunnen winnen. De ontruiming leek te slagen totdat de ‘radicale’ activisten, gesteund door organisaties als BUND, de Duitse zusterorganisatie van Milieudefensie, en politieke partijen, zoals de mede door Joseph Beuys opgerichte ecologische partij Die Grünen, de publieke opinie meekregen en een rechter besloot de kap van het bos voorlopig stil te leggen, met als reden dat in het bos een zeldzame vleermuissoort leeft. De aandelen van RWE kelderden, de politie trok zich terug. ‘They thought they could bury us, but they did not know we were seeds.’ 

Steeds meer kunstenaars sluiten zich aan bij de groeiende beweging voor climate justice. Tijdens actiekampen, zoals afgelopen augustus van Code Rood in Groningen, wordt er volop gedebatteerd over de relatie tussen kunst en activisme. Persoonlijk weet ik nog steeds niet precies wat een goede manier is om als kunstenaar een bijdrage te leveren. Wel weet ik dat alleen als ik bondgenoten vind, zowel binnen als buiten de kunst, we die machtige sculptuur getiteld de wereld wellicht een beetje kunnen bijspijkeren.

Stijn Verhoeff

is beeldend kunstenaar