metropolis m

Sinds een tijdje geef ik les op de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam aan studenten die hebben gekozen voor de richting beeld en taal. Ikzelf volgde tien jaar geleden diezelfde opleiding. Ik weet nog dat we bij ons in de klas altijd discussies voerden met de docenten over de verdeling tussen de beeldende lessen en de schrijflessen. Sommigen wilden beeld en taal strikt gescheiden houden, maar de meesten vroegen zich juist af hoe de twee samen konden werken en elkaar konden versterken. We hadden niet voor niets voor die opleiding gekozen. We spraken in de les altijd te veel over het één of het ander; niet over het één en het ander, zoals we eigenlijk hoopten. Toch kunnen de twee ook als ze van elkaar losgetrokken worden alsnog op een natuurlijke manier een band aangaan. Je hebt schrijvers die veel met beeld werken en je hebt beeldend kunstenaars die met taal werken. Charlotte Mutsaers is gaan schrijven omdat ze niet alles in haar tekeningen kwijt kon. En kunstenaar Maria Lassnig zei juist in een interview: ‘Er zijn te weinig woorden, daarom maak ik een tekening.’

Tijdens één van de lessen op de academie open ik op mijn laptop een afbeelding van Du oder ich van Maria Lassnig en toon het kunstwerk aan de studenten. Op de tekening is een vrouw te zien die twee pistolen in haar hand houdt: één ervan is op haar eigen hoofd gericht en het andere pistool is op de toeschouwer gericht. ‘Wie heeft dit werk eerder gezien?’, vraag ik. Niemand in de klas kent het werk. Binnenkort is er in het Stedelijk Museum in Amsterdam een overzichtstentoonstelling van het werk van Lassnig te zien, Ways of Being. Maar Lassnig is tijdens haar leven niet altijd erkend geweest. Of, om het wat harder te stellen: lange tijd is ze niet als volwaardig kunstenaar gezien. Er werd gezegd dat die buitensluiting van Lassnig in de kunstwereld te maken had met het feit dat zij een vrouw is. 

‘Wie weet wie Maria Lassnig is?’, vraag ik. De studenten roeren in hun koffie. Ze hebben geen idee. Een jongen merkt, terwijl hij naar mijn beeldscherm wijst, op: ‘De tekenaar van dat werk.’ We zitten met een groepje van zes mensen rond mijn laptop en we bekijken Du oder ich met elkaar. Het maakt niet zoveel uit of je de kunstenaar kent of niet, maar of je kunt beschrijven wat je ziet. Het mooiste aan artikelen en essays over kunst vind ik vaak de simpele beschrijving van het werk. Dat er iemand is die de moeite neemt om te beschrijven wat hij ziet. Zonder oordeel. En hoe moeilijk dat blijkt te zijn. Eén van de studenten zegt: ‘Lassnig vertelt met dit werk een groter verhaal. Misschien is dit wat er bedoeld wordt met beeld en taal, dat je ook voor deze vertelkunst kunt kiezen.’

In The Guardian werd ooit mooi over dit werk geschreven: ‘The painter greets us, naked. She holds a gun to her own head, and aims another at her spectators. Maria Lassnig, approaching 90, might be trying to tell us something. You or Me is the title of this self-portrait, painted in 2005 and the first thing you see in her exhibition at the Serpentine Gallery in London. As well as an introduction, the painting is a test: bolt and run, or stay and face the consequences.’ 

Niet alleen het doek zelf is een verhaal. Deze tekening doet wat ieder goed kort verhaal doet: het verhaal gaat verder buiten het verhaal om. Dat komt misschien juist vanwege het feit dat Lassnig van binnenuit werkt. Ze benadert met haar schilderkunst geen buitenkant, geen anatomie, maar ze werkt van binnenuit, als een ervaring. 

Lassnig zegt dat haar werk over de bewustwording van het lichaam gaat. Als ze een lichaamsdeel niet (bewust) voelt tijdens het tekenen, laat ze dat gedeelte van het lichaam weg in haar kunst. Ik heb lang naar de portretten van Lassnig gekeken ven begrijp niet helemaal wat er bedoeld wordt met het lichaam benaderen van binnenuit, al heeft het er wellicht mee te maken dat ik mijn eigen lichaam niet echt begrijp of benader van binnenuit. Als je het lichaam benadert van binnenuit, zo bevroed ik na het kijken naar de werken, is het lichaam bevreemdend en ongemakkelijk (als je het van buitenaf bekijkt ook, maar dan kan het beeld nog wel kloppend zijn).

Eén van de studenten merkt op dat het werk van Maria Lassnig lichtvoetig en zwaar tegelijk is. ‘Waarom vind je dat?’, vraag ik. ‘Omdat het kleurgebruik licht is en vrij, maar de vormen zijn niet te duiden.’

Lassnig zelf heeft gezegd dat iedere tekening een overwinning is op de rusteloosheid in de wereld. Ik denk aan de rusteloosheid in de wereld en de manier waarop de studenten, de nieuwe kunstenaars iets in de wereld zullen moeten overwinnen. De enige manier om dat te doen is om te blijven tekenen, te blijven verbeelden en beschrijven wat we zien, oftwel: stay and face the consequences.

Maartje Wortel

is schrijver